„Najpoważniejsze postacie publiczne naszych czasów – pisał Wilson – od Woodrowa Wilsona po W.B. Yeatsa, były uzależnione od tej formy fikcji”. Sięganie po kryminał nie jest zagadką samą w sobie – kryminały, które zyskały ogromną popularność za sprawą wielkich detektywów, jak Sherlock Holmes czy Herkules Poirot, dążą do jasnego rozwiązania. Pod koniec lektury wiemy, że opowiedziano nam historię, w której dobro zwyciężyło zło, a bohaterowie przy pomocy wrodzonej etyki i inteligencji przywrócili porządek w chaotycznym świecie. Choć na chwilę zapanował więc porządek.

Co jednak Wilson zarzucał kryminałom? Po pierwsze – szablonowość. Stara formuła Sherlocka Holmesa odtworzona wiernie niezliczoną ilość razy zaczyna nużyć. Przepis jest prosty – bierzemy detektywa, który jest ekscentryczny, ironiczny i dość ceremonialny, posiada za to wybitny umysł i szare komórki, które rekompensują jego dziwactwa. Holmes popadał w uzależnienie kokainą, a jego gra na skrzypcach przypominała natręctwo, ale zawsze w ostatnim momencie budził się, by dokonywać cudów. Wariacje na temat detektywów są liczne – detektyw może być gruby i ospały, a nie chudy i aktywny jak Holmes, jednak ta niekończąca się kontynuacja tradycji Doyle'a nie reprezentuje wszystkiego, co kryminał był w stanie zaproponować w ciągu dziesięcioleci swojego rozpowszechnienia. Pojawiła się również nowa forma zagadki, która największy poziom pomysłowości osiągnęła w opowiadaniach i powieściach Agathy Christie.

Do kin trafiła właśnie kolejna ekranizacja powieści „Śmierć na Nilu”. Piękne zdjęcia, dekoracje z lat trzydziestych i zagadka, która choć dobrze znana, wciąż pozostaje dekoracją – no właśnie czego? Po prostu zbrodni. Ale zbrodni, która trzyma się w ryzach, na statku, w dodatku daleko stąd.

Wilson nie przepadał za Agathą Christie. Krytyk przeczytał jeden jej kryminał i przyznał, że autorce udało się go zaskoczyć, nie mógł jej jednak darować prostego języka powieści. Tymczasem żadne inne kryminały w historii nie czytały się lepiej. Do tej pory sprzedano ponad dwa miliardy książek Brytyjki przetłumaczonych na ponad pięćdziesiąt języków. Dowodem niech będzie również to, że aktor i reżyser szekspirowski Kenneth Brannagh od kilku lat realizuje swoje marzenie stworzenia Herkulesa Poirot na nowo i to on wcielił się w słynnego detektywa z sumiastym wąsem.

Czytelnicy wciąż sięgają po jej książki, ale również po „wskrzeszenia” i powroty, na które po 40 latach od śmierci autorki pozwoliła rodzina.  Ukazały się więc „nowe” powieści Agathy Christie (które napisała Sophie Hannah), m.in. „Inicjały zbrodni” i „Zamknięta trumna”. Za pierwszym razem powrót Herkulesa Poirot był bardzo ciekawy. Najsłynniejszy detektyw znów rozwiązał zagadkę nagłych śmierci w świecie angielskiej socjety i tajemniczych egzekucji w hotelowych pokojach. Za drugim razem było trochę mniej ciekawie, ale do przejęcia. W międzyczasie doczekaliśmy się już czterech kontynuacji, wolę jednak, kiedy Sophie Hannah pisze pod swoim własnym nazwiskiem (np. świetny „Błąd w zeznaniach”). Chyba jednak najciekawszą książką Christie, którą można przeczytać, jest sama autobiografia autorki. W książce poznajemy jej burzliwe losy, składające się na zupełnie barwną powieść. W „Autobiografii” przeczytamy też między innymi o tym, jak królowa kryminałów kiedyś zniknęła – co stało się pomysłem na kryminał oparty na życiu autorki (Marie Benedict „Zniknięcie Pani Christie”).

Lubimy się odrobinę bać. Otworzyć książkę, poczytać o rzeczach, które są trochę straszne, a trochę niesamowite. Kryminał wydał zresztą naprawdę piękne owoce w połowie XIX wieku, kiedy Poe przekazał Augustowi Dupinowi, pierwszemu detektywowi w literaturze, coś ze swojej własnej intensywności. Groza ukryta w opowiadaniach – ja najlepiej zapamiętałam ją pomieszaną z leśmianowski językiem, którym były przetłumaczone – miał znaczenie formatywne dla wielu czytelników kryminałów. Nowa powieść Marka Krajewskiego „Demonomachia” nawiązuje do tych tradycji. Mamy tu cały szereg fantastycznych zagadek, dybuków, seansów spirytystycznych i dziejów grzechu, od których autor nie stroni. Młody bohater Stefan Zaborski będzie musiał oprzeć się wielu młodopolskim pokusom i stawić czoła różnym demonom.

Kryminał zachował swoją pozycję przez te wszystkie lata – w ciągu dwóch dekad między wielkimi wojnami stał się nawet bardziej popularny niż kiedykolwiek wcześniej (a później tylko zyskał na sławie). Wilson sądził, że istnieje ku temu głęboki powód. Świat w tamtych latach był ogarnięty wszechobecnym poczuciem winy i strachem przed zbliżającą się katastrofą, której nie można było zapobiec, ponieważ nigdy nie udało się jednoznacznie ustalić, kto jest za nią odpowiedzialny. Kto popełnił pierwotną zbrodnię, a kto popełni następną? W takim świecie każdy jest podejrzany. Nikt też nie wydaje się bezpieczny. W klasycznym kryminale detektyw zbyt późno orientuje się, żeby zapobiec kolejnemu morderstwu. Ale potem nagle wszystko staje się jasne – morderca zostaje ujawniony, a zagadka rozwikłana. Pojawia się poczucie ulgi. Złoczyńca został schwytany przez nieomylną siłę – wszechwiedzącego detektywa, który dokładnie wie, jak naprawić winę. I cały świat. W kryminale retro pociąga wizja, że ktoś, kto odpowiada za zło, może zostać schwytany i że światu da się przywrócić równowagę. Od stu lat nic się w tej kwestii nie zmienia.