Wrzesień 1921 roku, dokładnie 13. dzień tego miesiąca. To właśnie wtedy we Lwowie na świat przyszedł Stanisław Lem – pisarz, futurolog, filozof. Lem zapisał się w historii polskiej literatury jako jeden z najwybitniejszych twórców science-fiction. Naukowo-filozoficzne refleksje, jakie znajdziemy na kartach jego książek, zyskiwały uznanie nie tylko w oczach krytyków, lecz także czytelników na całym świecie. Lem jest jednym z najczęściej tłumaczonych polskich pisarzy (przekładów dokonano na 45 języków), a jego książki osiągnęły łączy nakład ponad 35 milionów egzemplarzy.

Czy Lem interesuje dzisiejszego czytelnika?

Wszystko to bardzo pięknie brzmi, lecz czy Lem, który zmarł w 2006 roku, jest dziś atrakcyjny dla współczesnych czytelników? Przecież dziś pisarz powinien być aktywny w internecie, komentować wydarzenia na Facebooku, dodawać zdjęcia na blogu i generalnie – utrzymywać kontakt z czytelnikami. Tak robi choćby George R. R. Martin, regularnie dodający wpisy na swoim blogu, czy Neil Gaiman, który na swojej oficjalnej stronie prowadzi zapiski przypominające te, jakie zamieszcza się w dzienniku. Czy Stanisław Lem mimo wszystko potrafi się dziś obronić?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, warto spojrzeć w statystyki największego w Polsce serwisu o książkach. Przez ostatnie 10 dni podstrona autora w lubimyczytać.pl została odwiedzona 2897 razy. Od początku wakacji – blisko 23 tys. razy. To świetny wynik! Okazuje się, że Lem interesuje nieco więcej internautów, niż (żyjącym i aktywni) George R. R. Martin (21 tys. odwiedzin) czy Neil Gaiman (22,5 tys. odwiedzin). A innego pisarza SF i futurologa, Isaaca Asimova, bije na głowę (7, 5 tys. odwiedzin).

Stanisław Lem na okładkach

W przypadku autora, który nie wydaje już nowych książek, ważne jest, by czytelnicy wciąż czuli zainteresowanie tytułami wydanymi dwadzieścia czy czterdzieści lat temu. O to, by pamięć o Stanisławie Lemie nie zanikła, dba między innymi wydawca jego książek. Wydawnictwo Literackie już od jakiegoś czasu publikuje dzieła polskiego futurologa w nowej szacie graficznej. Jest to dobre posunięcie – dzisiejszy czytelnik chętnie przecież dzieli się z innymi swoimi lekturami, robiąc książkom zdjęcia, które następnie umieszcza choćby na Instagramie. Jeśli książki te miałyby stare, nieatrakcyjne już okładki, prawdopodobieństwo umieszczenia takiego postu znacznie maleje.

Oprawę wizualną nowych wydań projektuje Przemek Dębowski, uznany grafik (z którym zresztą rozmawialiśmy na lubimyczytać.pl). Retrofuturystyczna estetyka i zgaszona paleta kolorów to subtelne nawiązanie do czasu, w którym powstawały powieści (lata 60. i towarzyszący im design są zresztą dziś bardzo modne). Okładki Dębowskiego są znane na całym świecie – prawa do nich zakupiło także wydawnictwo ze Stanów zjednoczonych, dzięki temu z takie wydania będą mogli zakupić również czytelnicy amerykańscy. (Co ciekawe, w wywiadzie dla lubimyczytać.pl Dębowski przyznał, że on sam lubi tylko dwie z zaprojektowanych przez „Fiasko” i „Wysoki zamek”).

Okładki Przemka Dębowskiego zachwycają też w wydaniach amerykańskiego wydawnictwa MIT Press (związanego z Massachusetts Institute of Technology w Cambridge). W 2020 roku nakładem tego wydawnictwa ukazało się sześć powieści Lema (m.in. „Głos Pana”, „Niezwyciężony”, czy „Powrót z gwiazd”), a w 2021 roku na rynku pojawi się siedem kolejnych tytułów, w tym takie, które po raz pierwszy będą tłumaczone na język angielski.

Warte uwagi są również tureckie edycje dzieł Stanisława Lema. Bardziej minimalistyczne i utrzymane w chłodniejszych barwach, ukazują się nakładem wydawnictwa Alfa Kitap ze Stambułu.

Atrakcyjna szata graficzna książek przekłada się na popularność autora w mediach społecznościowych. Hasztagiem #stanisławlem opatrzono niemal 10 tys. postów na Instagramie (dodać do tego należy również 1544 hasztagów bez polskich znaków #stanislawlem).

Wyświetl ten post na Instagramie.

Post udostępniony przez fusunturcan (@fusunturcan) Lis 22, 2019 o 1:05 PST

Dzisiaj jest jutro

Można prognozować, że książki Lema zyskają nowych czytelników także w przyszłym roku. To przecież wtedy przypada 100-lecie jego urodzin, które ma być hucznie świętowane. Z tej okazji już teraz można zajrzeć na stronę roklema.pl, na której pojawiają się informacje dotyczące jego życia i twórczości oraz zapowiedzi przyszłorocznych wydarzeń, w tym – premiery nowej książki Wojciecha Orlińskiego, autora biografii „Lem. Życie nie z tej ziemi”. Jego kolejna publikacja będzie opisywać realia funkcjonowania pisarza w systemie ustroju socjalistycznego.

Jednak nie trzeba czekać do 2021 roku, aby o Lemie dowiedzieć się czegoś ciekawego – już teraz, we wrześniu, odbędzie się sporo spektakli i dyskusji dotyczących jego dzieł. W tych ostatnich wezmą w nich udział lemolodzy, naukowcy i pisarze – między innymi Jacek Dukaj, Łukasz Orbitowski czy Michał Ostrowicki. Wśród poruszanych tematów: seksualność w dziełach Lema, obowiązki cywilizacyjne literatury science fiction i teorie spiskowe. Tak, teorie spiskowe, w tym głośna sprawa konfliktu na linii Lem – Philip K. Dick.

Komunistyczny spisek i walka o władzę nad umysłami

Okazuje się bowiem, że życie Stanisława Lema nie było wolne od wydarzeń, które dzisiaj mogłyby trafić na pierwsze strony gazet. Wśród nich słynna sprawa oskarżenia, wystosowanego przez autora „Człowieka z Wysokiego Zamku”. Philip K. Dick był przekonany, że ktoś taki, jak Stanisław Lem nie istnieje – pod tą tożsamością ukrywa się komitet złożony z agentów, którzy pod płaszczykiem literatury sączą w umysły Amerykanów komunistyczną propagandę. Sensacyjną informację tej treści Dick przekazał FBI. Pod kryptonimem Stanisław Lem miały odbywać się zakrojone na szeroką skalę działania mające wpływać na amerykańskich wydawców i czytelników, za cel stawiające sobie uzyskanie „monopolu w zakresie wpływu na opinię publiczną poprzez eseje krytyczne i pedagogiczne, stanowiącego zagrożenie dla całej naszej sceny science fiction z właściwą jej wolną wymianą poglądów i myśli”.

Dowód? Mnogość stylów pisarskich i niesłowiańskie nazwisko Lema. Dickowi nie udało się jednak przekonać Federalnego Biura Śledczego o niebezpieczeństwie czytania książek Lema (zresztą polski pisarz nigdy nawet nie był członkiem partii komunistycznej, a od końca lat 70. działał przeciwko ówczesnemu ustrojowi). Nie do końca jasne jest, czym spowodowane było postępowanie autora „Ubika” – możliwe, że czuł się obrażony na Lema za to, że polski twórca wypowiadał się krytycznie o amerykańskim SF (choć już samego Dicka bardzo cenił); możliwe też, że na zachowanie Amerykanina wpływ miało stosowanie środków psychoaktywnych (mówi się też o możliwej chorobie psychicznej). Oskarżenia nie zepsuły jednak za oceanem opinii o twórczości polskiego futurologa, a jego książki w USA dalej cieszyły się popularnością. Można domyślać się, że w dzisiejszych czasach mogłyby tylko służyć jako darmowa reklama i pozytywnie wpłynąć na sprzedaż kolejnych egzemplarzy.

Fantomatyka, czyli wirtualna rzeczywistość wizjonera

Stwierdzenie, że Lem wielkim pisarzem był, może czytelników nieznających wcześniej jego twórczości nastawić negatywnie. Jak ma mnie zachwycać, kiedy nie zachwyca? – może spytać ktoś, kto jako pierwszą lekturę wybierze jedną z trudniejszych książek pisarza, w których „próg wejścia” jest za wysoki. Podpowiedzią może tu służyć lubimyczytać.pl – najlepiej ocenione w serwisie są m.in. „Cyberiada. Bajki robotów”, „Pokój na Ziemi” czy „Dzienniki gwiazdowe”. Co ciekawe, z twórczością Lema mogą stykać się już młodzi czytelnicy – fragmenty „Cybieriady” wyszczególnione są na liście lektur uzupełniających dla klas 4-6, „Wizja lokalna” to lektura uzupełniająca dla szkół ponadpodstawowych.

Warto mieć w pamięci, że Stanisław Lem dekady temu pisał o rzeczywistości, w której dzisiaj żyjemy. Przewidział wynalezienie czytnika e-booków (w „Powrocie z gwiazd" opisał urządzenie zwane optonem) i audiobooków („lektonów”), a już w latach 50. przedstawiał koncept Internetu, rozumianego jako „kontynentalne, a potem nawet planetarne sieci komputerowe” („Dialogi", 1957). Dodajmy, że zmarły w 2006 Lem gorzko komentował sieć, której stworzenia dożył:

Lem pisał także o wynalazkach, które dzisiaj znamy jako smartfony, wyszukiwarkę internetowe czy drukarki 3D. I choć wszystkie te rzeczy są na kartach jego dzieł nazywane inaczej (optonami, lektonami czy „Biblioteką Trionów"), to czytając jego książki – nawet te napisane pół wieku temu – można odnieść wrażenie, że są niezwykle aktualne i opisują rzeczywistość bliską naszej. W określeniu „wizjoner” nie ma zatem niczego na wyrost. Siłą prozy Lema, która może przyciągnąć dzisiejszego czytelnika, jest też umiejętne łączenie przygody z nauką, a także filozofią. Taka mieszanka świetnie sprawdza się w serialach, dlatego z łatwością mogę sobie wyobrazić, że gdyby Stanisław Lem dziś żył, mógłby napisać opowiadanie, na podstawie którego powstałby najlepszy odcinek „Black Mirror”. Scenarzyści „Westworld” również mogliby nawiązać z nim współpracę, tak samo jak twórcy „Dark”. Co więcej, nawet kręcona właśnie kontynuacja „Matrixa” również mogłaby czerpać z jego nowych powieści, Zagrożenia, jakie niesie ze sobą rozwój technologii i wirtualna rzeczywistość (którą polski pisarz nazywał fantomatyką”) oraz wizję przyszłości gatunku ludzkiego Lem opisał w rozprawie „Summa Technologiae". To pesymistyczna wizja, która wiele może nas nauczyć, mimo tego, że wydana była w 1964 roku. „Spośród książek dyskursywnych zadowolony jestem wyłącznie z »Summy technologiae«”, pisał po latach Lem. Warto zdać się na jego opinię, sięgnąć po „Summę” (która w tym roku ukaże się w nowym wydaniu) i posłuchać pisanych jego ręką przestróg – tak wartościowych właśnie dziś, gdy niepewna przyszłość ludzkości nigdy nie była tak bardzo prawdopodobna.

A czy Wy także uważacie, że wciąż znajdujecie w książkach Stanisława Lema aktualne treści? Jak waszym zdaniem warto pielęgnować pamięć o Wielkich Nieobecnych, którzy żyją już tylko w swoich książkach?

Fot. otwierająca: Stanisław Lem w 1966 roku, CC BY-SA 3.0