Jesteśmy społecznością, która kocha książki

„Wypalony, zmarznięty, z głową przyspawaną do nieba, skazany na to, żeby odejść…”

Och, ten Bernhard… zdarzyło mi się niejeden raz westchnąć podczas lektury wydanych u nas po raz pierwszy dwóch dość wczesnych opowiadań austriackiego pisarza. Jedne z pierwszych, a już bardzo charakterystyczne, bernhardowskie w stylu i treści, rozpoznawalne. Jak to się dzieje, że z początku wchodzę w jego teksty z dużym oporem, odpychają mnie one, prowokują do zamknięcia książki, do ucieczki od czającego się tam mroku i przedziwnej bernhardowskiej obsesyjności, od labiryntu niekończących się zdań, powtarzanych maniakalnie całych wersów. Za każdym nawrotem można jednak dostrzec nowy sens, podkreślenie znaczenia czy choćby nadanie tekstowi pewnego reprezentatywnego, dostrzegalnego rytmu. I łapiemy się na tym, że niemal niezauważalnie w ten rytm wpadamy, staramy się mu dorównać, nie zgubić tempa, i… raptem dochodzimy do ostatniego zdania.

Tak też było i z „Chodzeniem”, chyba najbardziej zwariowanym tekstem Bernharda, z jakim miałam do czynienia. Jest hipnotyzujący, zasysa nas i każe tańczyć do własnej melodii, coraz szybciej i szybciej, niczym w transie, do całkowitego zapamiętania. „Amras” jest natomiast odmienne w formie, charakteryzuje je dogłębny smutek, przeczucie nieuchronności śmierci, która, odroczona w czasie, i tak się dopełni. Powtórzenia niemal tu nie występują, pojawiają się dopiero pod sam koniec, gdy bohaterowie pędzą w stronę dramatycznego zwieńczenia, niczym ćmy zwabione światłem, bez namysłu, siłą instynktu. Świat staje się coraz trudniejszy do zniesienia, ucieczka przed nim coraz bardziej paniczna, na przyspieszonym, urywanym oddechu.

Czemu więc tak różne opowiadania umieszczono w jednym tomiku? Czy rzeczywiście są aż tak odmienne? Wbrew formalnym różnicom, wbrew odmiennemu nastrojowi, w „Chodzeniu” gniewnie sarkastycznemu, a „Amras” przygnębiająco profetycznemu, łączy je postawiona w samym centrum jednostka. Człowiek ma tutaj niewielki wpływ na swoje życie, popychane przez otoczenie, a także tłamszone przez bezduszny mechanizm państwa, dąży ono do nieuchronnej klęski. Jednostka jest samotna. Nawet w otoczeniu pozostałych, równie osamotnionych jednostek, nawet, jak w „Amras” zmuszona do przebywania bez przerwy w jednym pomieszczeniu z bratem, coraz głębiej zapada się w swoją osobność, pragnie tej alienacji i zarazem nie może jej znieść.

Bohaterem „Chodzenia” jest Oehler, nawykły do poniedziałkowych i środowych spacerów ze swoim towarzyszem. Raz w tygodniu towarzyszył mu Karrer, jednak postradał zmysły na skutek samobójczej śmierci Hollensteinera. Ten zaś targnął się na życie, gdy okazało się, że państwo wstrzymało dotację jego naukowego projektu, dzieła życia. To państwo „nienawidzi wszystkiego, co nadzwyczajne, niczego nie nienawidzi głębiej niż nadzwyczajności. Jasne jest bowiem, że w tym państwie chroni się i raz po raz popiera wyłącznie tępotę, brak środków i dyletantyzm, i że w tym państwie wszystkie środki ładuje się wyłącznie w partactwo i w to, co zbędne.” Możemy sobie wyobrazić z jak zjadliwą pogardą brzmi „to państwo”, kilkakrotnie dobitnie powtórzone, w ustach samego Bernharda. Nie ukrywał od swojego niechętnego stosunku do Austrii, w kolejnych utworach podkreślał jej zachowawczość, rozrośniętą do niemożliwości biurokrację, markowanie działań, obojętność czy wręcz pogardliwą wrogość do obywateli. Cóż jednak począć, gdy ten kraj to najważniejsze, co mamy, nie potrafimy wyrzucić go z serca pomimo jego licznych wad, nie mamy w sobie tyle determinacji, by osiąść gdzie indziej. Bohater „Chodzenia” powrócił z Ameryki do Austrii, wie więc dobrze, o czym mówi. Bardzo możliwe, że samego Bernharda także kusiło porzucenie ojczyzny, która napawała go takim niesmakiem, że w testamencie zakazał publikowania w Austrii swoich utworów i wystawiania sztuk aż do 2059 roku. Wszyscy mamy świadomość, jak cienka granica oddziela miłość od nienawiści.

„Chodzenie” i „Amras” zdecydowanie różni sposób zastosowanej narracji. W pierwszym z opowiadań mamy do czynienia z istnym szaleństwem powtórzeń, wręcz jakby kompulsywnym, nie do zatrzymania. Jest to wszak celowe, autor szuka bowiem nowych środków wyrazu, innego sposobu ekspresji, poruszenia czytelnika. Akurat zastosowana tutaj metoda nadaje utworowi dynamiczne tempo, efekt przyśpieszającego spaceru, aż do zadyszki, co umyślnie wprowadza czytelnika w rodzaj somnambulicznego, uzależniającego transu, którego z początku nie jesteśmy nawet świadomi, później zaś nie potrafimy (nie chcemy?) już się z niego wyzwolić.

W „Amras” zaś ekspansywność narracji, z początku spokojnej, wręcz niemrawej, także się nasila, popadając z kolei w coraz mocniejsze rozedrganie nerwów, coraz wyższe napięcie, w miarę rozwoju akcji, zmierzającej ku kulminacji, by później znów się wyciszyć. Tutaj rzeczywistość komentuje K., jeden z braci. Waltera możemy poznać wczytując się w urywane, nerwowe fragmenty jego notatek. W „Chodzeniu” natomiast w ogóle świat jest nam przedstawiany nawet nie z drugiej, a z trzeciej czy czwartej ręki. Narrator przytacza swoją rozmowę z Oehlerem, ten jednak posiłkuje się tym, co usłyszał od Karrera, a ten z kolei od Hollensteinera, który… i tak dalej. „W gruncie rzeczy wszystko, co się mówi, jest cytatem.” A idąc stale, mówi się i myśli dużo. Temu też poświęcona jest opowieść: chodzeniu, mówieniu i myśleniu, niekoniecznie akurat w takiej kolejności. Panowie chodząc wprowadzają się zarazem w ferwor rozmowy, w filozofowanie na temat człowieka i świata, ludzkich nawyków, przyzwyczajeń i uzależnień, stanowiących znak rozpoznawczy każdego z nas, na temat obstrukcji państwa, które stopniowo, niczym wampir, wysysa siły z obywateli, by na koniec zostawić ich samym sobie na zatracenie. Wszystkie te rozważania prowadzą do jednego wniosku – świat jest okropny. „Sztuką jest więc niewątpliwie znoszenie tego, co nieznośne i nieodczuwanie tego, co potworne, jako potworności. Sztuka istnienia wbrew faktom, mówi Oehler, jest sztuką najtrudniejszą ze wszystkich sztuk.” Czemu więc ludzie, sami będąc nieszczęśliwi, bezrozumnie płodzą kolejnych ludzi, którzy też później będą przeklinać swoje życie? Być może nawet będą chcieli je zakończyć, przerwać poprzez samobójstwo, jak rodzina w „Amras” czy Hollensteiner w „Chodzeniu”. Zastanawia pesymistyczna konkluzja: „stopniowo wymierająca, a wreszcie całkowicie bezludna ziemia byłaby prawdopodobnie czymś najpiękniejszym.” Czy nie spotykamy się z podobnym myśleniem dzisiaj, choćby w odniesieniu do wyniszczających wojen i siejących spustoszenie w naturze zmian klimatycznych? Człowiek nosi w sobie pierwiastek dewastacji, rujnowania, siebie i tego, co wokół niego. Jego samego zaś gubi myślenie, prowadzące nieuniknienie do odkrycia smutnej prawdy o sobie i świecie, do ostatecznych rozwiązań albo do obłędu. Jednak wpadając w obłęd nie jesteśmy już tego faktu świadomi, tak więc droga ta zdaje się być daremna i bezsensowna.

Wizja rzeczywistości przedstawiana przez Bernharda jest z gruntu przerażająco smutna i tragiczna. Człowiek nie ma niemal nic do powiedzenia, nie jest w stanie ani przewidzieć, ani tym bardziej przeciwdziałać upadkowi. „Nic bowiem nie jest nieodwołalne i nic nie jest obliczone z góry, ale wiele, i to często najstraszniejszych rzeczy, przychodzi ot tak, całkiem po prostu.” Ów determinizm przytłacza, odbiera chęć działania, przekreśla nadzieję i paraliżuje. Nie poddając się czarnej wizji Bernharda, szukając mimo wszystko i wbrew wszystkiemu jasnych punktów naszego istnienia na ziemi, nie lekceważmy jednak jego spostrzeżeń odnoszących się do natury człowieka i świata, zachowajmy w sobie uważność i wrażliwość na wszelkie symptomy destrukcji.
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

„Wypalony, zmarznięty, z głową przyspawaną do nieba, skazany na to, żeby odejść…”

Och, ten Bernhard… zdarzyło mi się niejeden raz westchnąć podczas lektury wydanych u nas po raz pierwszy dwóch dość wczesnych opowiadań austriackiego pisarza. Jedne z pierwszych, a już bardzo charakt...

Rozwiń

Zwiń

Tomik opowiadań Aleksandry Igras zaskakuje dojrzałością. To miniaturki z życia zwykłych ludzi, a zarazem coś więcej – metafora naszych poszukiwań i tęsknot w pogoni za którymi wkraczamy na błędne ścieżki zbyt oczywistych skojarzeń, które poniewczasie odsłaniają swoje właściwe znaczenia. Wszystko ma swoją cenę, a lody Bambino, symbol naszego dzieciństwa niekoniecznie są słodkie słodyczą.

Autorka każe swoim bohaterom mierzyć się z trudami dojrzewania, pierwszych miłości i zauroczeń, budzącej się kobiecości, boleśnie ich przy tym doświadczając. To proza zderzeń i kontrastów. Starego z nowym, wsi z metropolią, młodości z dojrzałością wieku, oczekiwań i marzeń z prozą życia, naiwności z wyrachowaniem.

Młoda kobieta, konfrontując się z wydarzeniami sprzed lat, decyduje się rozliczyć z przeszłością, którą podświadomie wyparła ze świadomości. Tym samym swój finał znajdzie wreszcie sprawa niewyjaśnionego dotychczas morderstwa. W innym z opowiadań bohaterowie pod wpływem dramatycznych wydarzeń podejmą decyzję o wspólnej przyszłości, na którą nie byli dotąd gotowi. Człowiek jest mistrzem w komplikowaniu życia sobie i innym: jeden krok, zawahanie lub pochopna decyzja może zepchnąć nas w przepaść, ale może też dodać nam skrzydeł, byśmy zdołali ponad nią przefrunąć. Bohaterowie opowiadań Aleksandry Igras mylą się jak my wszyscy, przegapiają szanse, ślepo ulegają pokusom, by później ponosić smutne konsekwencje.

Niezwykle przemówił do mnie tytuł pierwszego tekstu: „Pokrzywy”. W przedziwny sposób pasuje do całości, a także do każdej historii z osobna. Pokrzywa to paskudne zielsko, które niemiłosiernie parząc niesie ból, skazuje na cierpienie za naszą nieuwagę, gapiostwo, bezmyślność. Paradoksalnie jednak bywa też lekarstwem likwidującym, czy choćby tylko uśmierzającym wcześniejsze przykre dolegliwości. Ta alegoria wpisuje się zatem doskonale we wspomnianą już wcześniej przeze mnie charakterystyczną dla tej prozy ideę kontrastu. Ból nas uczy, ostrzega, uruchamia mechanizmy obronne, budzi ostrożność i każe wzmóc uwagę. Nasi bohaterowie pod wpływem dramatycznych sytuacji, niespodziewanych wydarzeń, przypadkowych relacji, budzą się z uśpienia, przełamują rutynę, by spojrzeć na swoje życie szerzej, mądrzej. Być może da się jeszcze coś uratować, odwrócić, a nawet jeśli jest już na to za późno, to konfrontacja z prawdą, wymiecenie z pamięci starych pajęczyn, przynosi ukojenie i szansę na nowe otwarcie.

Autorka nie preferuje prostych rozwiązań, nie idealizuje rzeczywistości. Widzimy, jak miastowe porządki, przywiezione przez przyjezdną, nowobogacką elitę do zatrzymanej w czasie wioski, rujnują stary, prosty ład: sąsiedzkie relacje ulegają erozji, pojawiają się nowe, silne pokusy i w życie wielu ludzi, dotychczas zadowolonych ze swego losu, wkracza zamęt. Młodzieńcze miłości potrafią naznaczyć na długie lata, wyrzuty sumienia przygnieść z siłą kamienia, zaś zetknięcie w dzieciństwie z nieuchronnością śmierci – odebrać odwagę i radość. Dramatyczne historie są opowiedziane w sposób oszczędny, bez emfazy i czułostkowości; stają się nam zwyczajnie bliskie, podobnie jak ich bohaterowie. Moglibyśmy mieć, a może nawet mamy podobne doświadczenia. Autorka jest uważną obserwatorką naszej codzienności i dostrzega to, czego sami nie chcemy zobaczyć. Przejrzyjmy się zatem w tych opowiadaniach. Dojrzewanie to niekoniecznie jedynie przekraczanie progu między dzieciństwem a dorosłością, choć takie jego pojmowanie zajmuje w „Mokrej bieli Bambino” bardzo ważne miejsce. Dojrzewanie to także rozliczenie się z przeszłością, odwaga spojrzenia za siebie, świadomego i uważnego, dzięki czemu można ruszyć dalej bez obciążającego bagażu dawnych przeżyć. Potrzeba jednak do tego odpowiedniego bodźca. Może nim być, i najczęściej jest, drugi człowiek. Niekoniecznie znajomy, niekiedy spotkany całkiem przypadkowo i goszczący w naszym życiu ledwie przez chwilę. Chwilę znaczącą.

Zwięzły język, unikający powtórzeń i zbędnych ozdobników, daje nam przestrzeń do własnej interpretacji, do osobistej refleksji. Jest konkretny, a przy tym doskonale zapowiada pokłady emocji ukryte w tej zwyczajności. Sprawia, że pragniemy się do nich przedrzeć, odsłonić je i poznać. Genialnie przekazuje klimat prowincji, tutaj akurat rejonów wschodniej Polski – Lubelszczyzny i Zamojszczyzny, skrytej w lasach, z dala od głównych traktów i współczesnego gwaru. Są tu wciąż jeszcze krowy i kury, walące się stodoły i obszerne strychy oraz wiejska gwara, przez którą „tamte” mają miejscowych za głupków, nie wahając się okazywać im tego z pobłażliwym uśmiechem na każdym kroku. Nowe pieniądze i nowe zwyczaje, zatruwają miejscowych, zżera ich robak zawiści i poczucie własnej miernoty, a to nie może skończyć się dobrze. To zakładanie na siebie cudzego życia niczym niedopasowanego garnituru będzie uwierać i zostawi ślady, niczym jątrzące się latami odparzenia.

Zatem otrzymaliśmy opowiadania mądre a co więcej — aktualne w każdym miejscu i czasie; posługujące się osadzonymi w ściśle określonych realiach historiami, a przedstawiające prawdy uniwersalne, dla których każdy czytelnik znajdzie w swoim życiu jakieś odniesienie. Być może westchnie przy tym: no właśnie, to przecież ja tak… i zacznie poszukiwać tej właściwej drogi.

Tomik opowiadań Aleksandry Igras zaskakuje dojrzałością. To miniaturki z życia zwykłych ludzi, a zarazem coś więcej – metafora naszych poszukiwań i tęsknot w pogoni za którymi wkraczamy na błędne ścieżki zbyt oczywistych skojarzeń, które poniewczasie odsłaniają swoje właściwe znaczenia. Ws...

Rozwiń

Zwiń

Literatura to dziedzina, na której „używano sobie” od tak dawna, że autor w swojej monografii sięga zaledwie do czasów Platona, niepodważalnego największego „inkwizytora” poetów, widzącego ich stanowczo poza granicami swojego idealnego państwa. Wiadomo jednak, że cofnąć można by się jeszcze sporo dalej w czasie. Czemu tak się dzieje? Znamienne będą tutaj dwa cytaty: „Nie ma literatury bez antyliteratury” oraz „Gdyby literatury nie było, antyliteratura w końcu by ją wymyśliła”. By zaistnieć, zyskać pogłos i znaczenie, warto mieć adwersarza, stworzyć pole do dyskusji, nawet bardzo ostrej, atakować i ataki odpierać. Literatura, jako pojęcie niezwykle pojemne, a zarazem niedookreślone, stanowi doskonały cel. Wbrew pozorom jednak agresja literatury w pewien sposób służy literaturze, nie pozwala jej osiąść na laurach i spokojnie zasnąć.

Wlliam Marx przywołuje eposy homeryckie jako przykłady literatury „nieskalanej”, pochodzące wprost od Muz, gdzie autor jest tylko rodzajem przekaźnika, gdyż przez niego właśnie przemawiają. To poezja będąca pierwotną prawdą, nie poddająca się badaniu, weryfikacji, a nawet ocenie. Pochodzi wprost ze źródła, jest owym źródłem, któremu nie sposób zaprzeczyć. Jej powaga i poszanowanie są zatem bezdyskusyjne. Dopiero z czasem literatura staje się przedmiotem manipulacji i wykorzystania. „Poezjożercy mieli się wkrótce ujawnić w pełnym świetle.” Co ich napędzało? Jaka siła zachęcała do ataku? Żądza władzy i monopolu na prawdę. Tak to się rozpoczęło, od powstania filozofii, która zaczęła uzurpować sobie prawo do najwyższego autorytetu i wychowawcy społeczeństw, jednocześnie zarzucając literaturze kłamliwość i rozwiązłość. Platon jako pierwszy zdecydowanie odmówił poetom prawa bytu: „Zatem jeżeli w ogóle ktokolwiek, to rządzący w państwie mają prawo kłamać; albo w stosunku do wrogów, albo do własnych obywateli dla dobra państwa. A inny nikt niech czegoś takiego nie próbuje.” Wziąwszy pod uwagę rozmyte granice „dobra państwa” wszystko staje się jasne i klarowne.

Autor w swoich rozważaniach zastanawia się komu i dlaczego przeszkadza literatura, śledzi to zjawisko na kartach historii, począwszy, jak pisałam, od Platona. Zatrzymuje się przy różnego rodzaju totalitaryzmach, gdyż właśnie one charakteryzują się wyjątkową alergią na literacki autorytet i robią doprawdy wiele, by zdecydowanie strącić go z piedestału. Sporo miejsca zajmuje tutaj chrześcijaństwo. Przyznam od razu, że w tych kategoriach nigdy dotąd go nie postrzegałam, jako ideologii kompleksu wobec wcześniejszej tradycji i „wyrafinowania” pióra twórców świata pogańskiego, którym przeciwstawiono prostotę, a nawet niedoskonałość formy jako gwarant prawdy. Po co silić się na estetykę, piękno przekazu, od teraz nie trzeba talentu, by być poetą. „Moją gramatyką jest Chrystus” rzekł Piotr Damiani, włoski eremita i święty Kościoła z XI wieku. Za nim powtarzało to wielu.

Autor odnosi się wielokrotnie do dychotomii: literatura-nauka, wykluczającej jakąkolwiek przydatność, nie wspominając już o wartości tej pierwszej. Omawia przy tym szereg niebezpieczeństw, groźnych pokus, jakie niesie takie postrzeganie kultury i takie wzajemne rozgrywanie jej dziedzin przeciw sobie. Przytacza konkretne przykłady dowodząc, choćby za Leavise`m: „Temu, że nauka powinna czynić ludzkie działanie bardziej skutecznym, nikt nie zaprzecza. Lecz, pyta krytyk, jakie będą cele takiego działania? Uczony w laboratorium nie jest w stanie tego rozstrzygnąć bardziej niż ktoś inny. Tymczasem nad tym właśnie zastanawia się literatura: nad celami ostatecznymi.” Literatura trzyma pieczę nad kwestiami estetycznymi i etycznymi, nauka bez moralnej kontroli… lepiej o tym nie myśleć! Zastanówmy się, skąd i dlaczego biorą się tak zaciekłe ataki na literaturę, komu służy podgrzewanie tego konfliktu i przeciwstawianie sobie dziedzin, które miast ze sobą walczyć, winny się uzupełniać.

Wciąga ta monografia niesamowicie. Przemieszczamy się między epokami, zapoznając się z fragmentami pamfletów, wykładów, mów antyliterackich, z ich, niekiedy absurdalną, zawsze zaś nietolerancyjną argumentacją. Poznajemy autorów owych tez, zwykle prowokujących głośną dyskusję. Jakie są ich motywacje, czemu umniejszają, wręcz negują znaczenie poezji, piękna, estetycznego wysublimowania, wolności i swobody myśli w imię sztywnych kanonów i obowiązujących w danym czasie prawd? Czemu doszukują się w nich złych intencji, brudu i perwersji? Wszystko to autor naświetla nam w kontekście społeczno-politycznym, który pozostaje w ścisłym związku z aktualną potrzebą takiej, a nie innej wizji kultury, winnej służyć, a co najmniej zgadzać się z panującym porządkiem. Jakiekolwiek nie padałyby przy tym uzasadnienia i argumenty, chodzi zawsze o jedno – o władzę i o wpływ na władzę.

Książka na wskroś aktualna, zwłaszcza teraz, gdy obserwujemy wzrost nacjonalizmów, wykluczeń, rozłamów i dychotomii, populistycznych oracji, cieszących się dużą popularnością i mącących ludziom umysły. Bez dobrej, szczerej, krytycznej i wolnej literatury, trendy te w perspektywie niosą mnóstwo zła i niebezpieczeństw, co mogliśmy zauważyć już w przytaczanych przez autora, w sposób przystępny i ciekawy, fragmentach historii. Ale i w życiu, doświadczając też na własnej skórze konsekwencji takiej narracji. To doskonała, nasycona sporą dawką ironii i świetnymi puentami lektura, błyskotliwa i mądra. Autor ma oczywiście własne zdanie. Stara się jednak być obiektywny, serwuje przykłady za i przeciw, rozważa je i uzasadnia swój pogląd. Można się z nim zgadzać, można dyskutować, można też oponować i przeczyć. Na pewno jednak warto przeczytać, przemyśleć, przechować jakiś czas w sobie własną wizję, przystawić ją do rzeczywistości z różnych stron, a z pewnością nasze spojrzenie na ów znaczący problem zyska szerszą perspektywę.

Pamiętać też należy o pobudzającej roli antyliteratury, która, wywołując społeczną burzę, paradoksalnie ożywia samą literaturę, wyróżnia ją, zwraca uwagę na jej znaczącą rolę. To dobrze. „O wiele gorsza bowiem od nienawiści do literatury byłaby obojętność. Oby bogowie nie dopuścili, by nadszedł jej czas.”
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

Literatura to dziedzina, na której „używano sobie” od tak dawna, że autor w swojej monografii sięga zaledwie do czasów Platona, niepodważalnego największego „inkwizytora” poetów, widzącego ich stanowczo poza granicami swojego idealnego państwa. Wiadomo jednak, że cofnąć można by się jeszcz...

Rozwiń

Zwiń

„Sam Jerzy Ficowski, którego opinie trudno kwestionować, podał w wątpliwość wyłącznie „klasyczne metody literaturoznawstwa”. Twierdził, że sama nauka nie wystarczy, by zbliżyć się do światów Schulza.”

Każda monografia poświęcona Brunonowi Schulzowi i jego nieoczywistej twórczości, jaka ukazuje się na naszym rynku wydawniczym, stanowi dla mnie nie lada gratkę, ale zarazem również wyzwanie. Zafascynowana osobowością pisarza, za każdym razem znajdując coś nowego w jego opowiadaniach, konfrontuję własne przemyślenia i odkrycia z literaturą mu poświęconą. Ten niepozorny, pełen sprzeczności i niepewności człowiek, wychowanek prowincjonalnego Drohobycza, który nie zdążył stworzyć zbyt wiele, zawładnął wyobraźnią potomności, inspirując i zapładniając ją przez kolejne dziesiątki lat. Schulzologów i schulzoidów istotnie się namnożyło, można by rzec, że mamy do czynienia z całą oddzielną odnogą literaturoznawstwa i literatury wzorowanej, czerpiącej z Schulza garściami. Co ciekawe, w książce Konrada Ludwickiego zetkniemy się zarówno z monografią dotyczącą pisarza, jak i twórczością własną autora sięgającą po schulzowskie motywy. Przy czym autor, schulzolog i schulzoid w jednym, kusi się o własne odczytanie, może nie wbrew temu, co już napisano, ale na bazie wiadomego i osobistych odczuć tworzy osobną jakość, całkiem interesującą. Jak bowiem pisze: „Ostatecznie będzie to moja historia kogoś”, i jeszcze: „o twórczości jego można raczej śnić i konfabulować, niż podchodzić do niej racjonalnie.”

Tak jak sam Schulz był skomplikowany i złożony z przeciwieństw, takie też jest i jego pisanie. Łączeniem realiów ze zmyśleniem, sacrum z profanum, z rzeczy drobnych wywodzi cały wielki świat metafory. Coś co z początku wydaje się oczywiste, za chwilę może nabrać cech kompletnie odmiennych, by zaskoczyć i onieśmielić nagłą metamorfozą. Co jest prawdziwe, a co tylko się takim zdaje? Decydujemy sami. I wciąga nas to, hipnotyzuje, uwodzi. W pełni zgadzam się ze stwierdzeniem autora, że Schulza bardziej się czuje niż rozumie, odbiera poprzez membranę własnej wrażliwości i wyciąga to, co dla każdego z osobna najistotniejsze. Tak też jest dobrze. Bowiem proza Schulza jest szeroka, bezbrzeżna i zagadkowa, odczytujemy ją na wielu płaszczyznach, odrzucając kanon i metodę.

W pierwszej części pracy, poświęconej interpretacji Schulza jako człowieka i artysty, autor odnosi się często do opinii wyrażonych wcześniej przez innych badaczy, stawia Schulza obok Kafki, Witkacego, Prousta i dokonuje porównań, szuka różnic i podobieństw w pojmowaniu cielesności, Boga, wyrażaniu siebie przez twórczość, wreszcie w umiejętności kochania, a raczej braku zdolności do miłości, w rozdrabnianiu się na liczne zachwyty, olśnienia i miłostki, krótkie i gwałtowne niczym uderzenie pioruna. U Schulza dostrzega specyficzne poświęcenie się sztuce, pozostawienie w niej całego siebie, bez reszty.

Tyle tu zagadek i sprzecznych interpretacji. Był Schulz melancholijnym masochistą, mężczyzną bojącym się kobiet, traktującym je przedmiotowo i pogardliwie, sakralizującym kobiety czy też postępowym, jak na swoje czasy, feministą? Każde z tych twierdzeń ma swoich zwolenników, a komu przyznać rację? Owo przystawianie do siebie różnych recepcji Schulza i podejmowanie z nimi polemiki jest dla nas bardzo pouczające i prowokuje do samodzielnej analizy, co jest niekwestionowaną zaletą książki.

Konrad Ludwicki pokazuje nam, jak, mimo tylu monografii, niewiele wiemy o Brunonie Schulzu, ile jego biografowie i literaturoznawcy dodają od siebie, przedwcześnie i w sposób nie do końca uprawniony wyciągając wnioski. Niemal tyle samo fantazji jest w tekstach o Schulzu, co w twórczości jego samego. Skutecznie potrafił ukryć się za stworzonym przez siebie groteskowo – nostalgicznie – fantasmagorycznym świecie manekinów, ptasiego gospodarstwa, drohobyczańskich zarośniętych, rozbuchanych ogrodów i znikających znienacka sklepów cynamonowych.

Tak więc Schulza odczytujemy poprzez jego twórczość, poprzez listy oraz rysunki, w których odsłania całkiem dużo z siebie samego. Z ciekawością zdejmujemy i odrzucamy kolejne maski, za jakimi się chowa, porządkujemy celowe deformacje, odczytujemy fantasmagorie i senne majaki. To praca żmudna, poszukiwania niełatwe, nierzadko prowadzące na manowce. Autor zwraca uwagę na fakt, że po Jerzym Ficowskim niewielu jest znawców literatury, którym udało się wnieść coś nowego w tej materii. Dlatego też sam poszedł odmienną drogą, próbując przekazać nam Schulza, jego ducha i istotę, w opowieściach schulzopodobnych, gdzie ważniejszą od informacji i metodologii rolę pełni intuicja, „przeżycie” Schulza.

Opowiadania Konrada Ludwickiego, utrzymane w konwencji i klimacie drohobyczańskim, z charakterystyczną melancholijną zadumą i uważnym spojrzeniem na szczegół, wciągają i urzekają. Autor zwraca się w nich wprost do Schulza, relacjonując, jak go widzi, niczym zza szyby, bardzo blisko, jak go odbiera, zgaduje jego myśli i motywacje. Wchodzimy więc do świata Brunona Schulza i zarazem do świata Konrada Ludwickiego, gdyż to jego wyobraźnia i wrażliwość go wykreowała. Autor nawiązuje w swoich opowieściach do określonych wydarzeń z życia pisarza, ale też do miejsc i obrazków ze „Sklepów cynamonowych” i „Sanatorium Pod Klepsydrą”. Wchodząc w skórę Schulza, stając się nim, posiada jednak wiedzę o tym, co wydarzy się w kolejnych latach, a co sam Schulz jedynie instynktownie przeczuwał. Spacerujemy drohobyczańskimi zaułkami, zaglądamy na dworzec kolejowy, do antykwariatu, do maleńkiego kościoła parafialnego pod wezwaniem Świętego Bartłomieja czy też cygańskiego taboru. Poniedziałek, sierpień, jesień…czas z Schulzem mija szybko, zbyt szybko, w towarzystwie kotów i pszczół, pachnącej, nieokiełznanej roślinności, wszystkich tych elementów znaczących życie, jego bieg i przemijanie. W Warszawie Zofii Nałkowskiej i w Paryżu, mieście nieograniczonych możliwości. Kobiety Schulza, obsesje Schulza, jego marzenia, lęki i w końcu też… jego śmierć.

Przechodzimy przez życie pisarza prowadzeni za rękę przez Konrada Ludwickiego nad wyraz sprawnie, zaglądając w zakamarki, także te intymne i skrywane przed ludźmi, niczym voyeuryści podobni Schulzowi. I choć jest to subiektywna wizja Konrada Ludwickiego, daje nam ona szereg informacji i wiele radości. Schulz bowiem zawsze będzie „czyjś”, każdy weźmie z niego to, co z jego punktu widzenia będzie najważniejsze, co połączy się z jego osobistą wrażliwością. Być może to nie tylko człowiek który żył i tworzył, gonił za czymś i przed czymś uciekał, ale teraz już także symbol przenikania się sztuki i życia, fantazji i prawdy, tysiąca mistyfikacji i masek, spoza których mruga do nas z melancholijnym, porozumiewawczym uśmiechem.
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

„Sam Jerzy Ficowski, którego opinie trudno kwestionować, podał w wątpliwość wyłącznie „klasyczne metody literaturoznawstwa”. Twierdził, że sama nauka nie wystarczy, by zbliżyć się do światów Schulza.”

Każda monografia poświęcona Brunonowi Schulzowi i jego nieoczywistej twórczości,...

Rozwiń

Zwiń

„(…) Afryka jest jak rozpalone żelazo, odciska swoje piętno na każdym, kto choćby zbliży się do równika.”

W zbiorze piętnastu opowiadań Sandora Jaszberenyi`ego, układających się w inteligentną, spójną opowieść, Afryka jawi się nam nie tylko jako kontynent pełen słonecznego żaru, ale też miejsce gorących konfliktów zbrojnych, powstań i przemocy międzyplemiennej, międzypaństwowej i religijnej. Ta ziemia spragniona jest wody, tymczasem nasiąka krwią, często całych wiosek, kobiet, dzieci i starców, których ciała litościwie okrywa, ofiarując im ostatnie schronienie.

Sudan, Nigeria, Liban, Jemen, Czad… wszędzie tam spotkamy głównego bohatera zbioru „Diabeł to czarny pies”, korespondenta wojennego, Marosa. Intuicja podpowiada mi, że jest on alter ego autora, który także patrzy na ten rozszalały świat zza obiektywu swojego Nikona, a teraz dzieli się z nami bardzo osobistą historią. Ani trochę nie przekonują mnie słowa zamieszczone przez niego na wstępie: „Łudzące podobieństwo między poniższymi historiami a rzeczywistością jest dziełem przypadku.”

Tylko po części jest to opowieść o wojnie. Na każdej stronie, w każdym zdaniu widzimy tutaj człowieka. Tego po jednej i po drugiej stronie konfliktu. Tego mierzącego z karabinu z uwagą, by nie zmarnować kuli, tego patrzącego już w oczy śmierci, z przerażeniem i niedowierzaniem oraz tego naciskającego spust migawki niczym w gorączce, raz za razem, w nadziei na zdjęcie jedno na milion, warte Grand Press.

Opowiadania epatują okrucieństwem, a autor – bohater wprost się w nim pławi. Jest krew, strzały, krzyk i płacz, przyspieszony adrenaliną oddech, smród rozkładających się w upale ciał i charakterystyczny, niepodrabialny zapach wszechobecnego strachu. Wszędzie i zawsze taki sam. A jednak nie to jest najgorsze. To co uderza najmocniej, prosto w splot słoneczny, co przeraża, to właśnie człowiek. Bestialstwo zabijania, ale też obojętność na ludzkie cierpienie, zdolność przywykania do zła, niezauważania go wręcz, do takiego czy podobnego komentarza: „Niepotrzebnie zaprzątasz sobie tym głowę. Pomyśl inaczej: oni nie żyją, a my zaraz dobrze zjemy.”

Opowiadania dają nam szansę wejrzeć w dzieciństwo bohatera, węgierskie migawki uchylają lekko szufladę, w której pogrzebał najbardziej osobiste wspomnienia. I to one każą zadać pytanie- czy to widok wojennej codzienności, próba uruchomienia mechanizmów obronnych wobec wszechobecnej śmierci, także perspektywy tej własnej, mogącej nadejść w każdej chwili, uczyniły go tak obojętnym, cynicznym, a nawet, nie waham się powiedzieć, odczłowieczonym? Czy też może od zawsze nosił w sobie zalążki tych cech, od czasu zabijania bezbronnych zwierząt, czego nauczył go ojciec?

Wiele przykładów mrozi nam krew w żyłach, każe przyglądać się bohaterowi z niedowierzaniem, nie pozwala go polubić. Chcielibyśmy jednak choć spróbować zrozumieć. Męczy nas ta kwestia. Wracamy co i rusz do jego rozmowy z Marwanem, po którego obiecał wrócić, przekraczając granicę Gazy z gorącym materiałem filmowym przemycanym na kasetach ukrytych w majtkach. W uszach dźwięczą nam słowa wypowiedziane przy jakiejś okazji: „W dzisiejszych czasach zwłoki mają konkretną cenę (…) Za zastrzelonego mężczyznę płaci się pięćdziesiąt dolarów, za dziecko – sto, pomiędzy nimi plasuje się stawka za kobietę. Świat nie stanie się ani odrobinę lepszy, jeśli odsłonimy jego okropieństwa, co najwyżej ludzie przy śniadaniu będą z niedowierzaniem kręcić głowami, tak długo, aż nie dopiją soku pomarańczowego.” Gdy pomyślimy nad nimi, wiemy, że to wszystko prawda, smutna rzeczywistość migających na ekranie okrutnych obrazków, nie robiących już na nikim wrażenia.

Wytrwać pomaga wlewany w siebie hurtowo alkohol, przygodne kontakty seksualne, amfetamina… Ci, którzy wierzyli dotąd w Boga, tracą wiarę, nie dopuszczają do siebie uczuć, gdyż te dziurawiąc ochronny pancerz wystawiają prosto na ciosy. Korespondenci wojenni to ludzie samotni z wyboru i z konieczności, choć w rejonie konfliktu starają trzymać się razem, szukają bliskości, ale wiadomo… „Nikt nie chce umierać wśród nieznajomych.”

Z opowiadaniami Jaszberenyi`ego koresponduje goszcząca ostatnio w naszych kinach „Civil War” Alexa Garlanda, zaś drugą stronę medalu, przeżycia bliskich, ich lęk, mierzenie się z depresją i zespołem stresu pourazowego z ogromną szczerością opisuje żona Wojciecha Jagielskiego – Grażyna. Połączenie kilku punktów widzenia daje nam szerszy obraz, lepszą możliwość zrozumienia, jak wygląda życie korespondenta z pierwszej linii frontu, co oznacza dla niego i jego rodziny. Cóż więc takiego każe im wracać, co nie pozwala zaznać w domu odpoczynku i znów gna w świat? Być może słowa naszego bohatera będą odpowiedzią na to pytanie: „prawdziwą wolność czuł właśnie tam, w samym środku wojny, kiedy świat niespodziewanie upraszczał się do „tak” i „nie”, do dobra i zła, do życia i śmierci.” Jeśli nawet tak, to wciąż zagadką pozostaje – dlaczego?

Dostrzegłam w tych opowiadaniach wiwisekcję człowieka w pewien sposób wykolejonego, być może skrzywdzonego, nie potrafiącego kochać, lękającego się więzi, pogodzonego z samotnością i pragmatycznym podejściem do życia. Gotowego też na własną śmierć, a w każdym razie mającego świadomość nieustannego nią zagrożenia. Coś jednak każe mu stosować się do ostrzeżeń miejscowego „jeźdźca widm” i zaopatrzyć się w ochronne amulety. To wszak Czarny Kontynent, pełen magii, przesądów i zabobonów, zjednujący sobie duchy darami, kontynent, gdzie zmarli pozostają blisko żywych, a świat realny i zaświat przenikają się. Trudno jest nie wierzyć absolutnie w nic. Mudżahedińscy wojownicy wiedzą o tym najlepiej, z ochotą ginąc za obietnicę raju.

Trudno nam uwierzyć w okrucieństwo i wojnę, gdy czytamy: „Ziemia była czerwona i wilgotna, w jarzącym się słońcu ledwie udało mi się dostrzec ruiny starożytnego miasta. Światło rozlewało się po zboczu, na którym niegdyś wznosiła się Cyrena, opromieniało jej antyczne kolumny, rzeźby i białe szczątki kamiennych domów. Widok zapierał dech w piersiach.” To kontrast rzucający się w oczy, mocny. Podobnie jak przewijający się wielokrotnie widok grupek mężczyzn w dżalabijach, przyglądających się ze stoickim spokojem gwałtom i rozlewowi krwi, ledwie zwracających uwagę na przebieg wydarzeń. Przykucnięci, strzykający czerwoną od betelu śliną „palili, powietrze wypełniała mieszanina zapachów z pobliskiego targu.” Jak pisze autor: „Na tym właśnie polega wojna – na czekaniu.”
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

„(…) Afryka jest jak rozpalone żelazo, odciska swoje piętno na każdym, kto choćby zbliży się do równika.”

W zbiorze piętnastu opowiadań Sandora Jaszberenyi`ego, układających się w inteligentną, spójną opowieść, Afryka jawi się nam nie tylko jako kontynent pełen słonecznego żaru, al...

Rozwiń

Zwiń

Wielkie podziękowania dla wydawnictwa „Od Do” za umożliwienie mi spotkania z twórczością Aloisa Hotschniga. Ten ceniony i nagradzany w Austrii pisarz, u nas, a być może i w wielu innych miejscach na świecie, pozostaje całkowicie nieznany. Wielka to szkoda, gdyż opowiadania zamieszczone w tomie „Na siedząco lepiej się ucieka” są hipnotyzujące, mają własny, niepowtarzalny styl i formę, wciągają nas w swój spowolniały, somnambuliczny świat, w którym nic nie jest na zawsze tym samym, zmianom ulegają ludzie, miejsca, przedmioty, a także, a może jednak tylko, ich subiektywne postrzeganie. Pełno tutaj szczegółów, drobiazgów, na które bohaterowie są bardzo wyczuleni, a które dla nas z początku tworzą niezrozumiały chaos pogubionego umysłu, dopiero w miarę czasu zaczynamy bardzo intuicyjnie go porządkować.

Książka zawiera dwa, formalnie jakże różne, tomy opowiadań. „Na siedząco lepiej się ucieka” to treści złożone z samych dialogów, zlepków rozmów. Mamy wrażenie, że siedząc w pobliżu podsłuchujemy bohaterów, raz włącza się jedna rozmowa, za chwilę jednak zanika w tle, by zrobić miejsce kolejnej. Są na tyle mocne, wyraziste, że nietrudno nam wyobrazić sobie osoby, które je prowadzą, sytuacje, relacje, w jakich pozostają, mimo całkowitego braku jakiegokolwiek komentarza odautorskiego. Przed naszymi oczami rozgrywają się całe historie, niczym sceny w teatrze, pierwsza, druga… uzupełniają się i komponują. Przy czym nie mam tutaj na myśli teatralności w sensie napuszonej sztuczności, o nie. Tutaj dominuje naturalność i bezpretensjonalność, co każe widzieć w autorze doskonałego obserwatora i zdolnego psychologa, potrafiącego wczuć się i wykreować bogatą, autentyczną rzeczywistość.

Wchodzimy w krąg ludzi samotnych, życiowych outsiderów, wiek, choroba, niepełnosprawność w dużym stopniu wykluczyły ich z głównego nurtu życia. Pozostają wspomnienia i pogodzenie się z dniem dzisiejszym. „Umbria to piękny czas, Karl. Nasze podróże. Teraz podróżujesz już tylko ty. Ale i tak tylko w sklepie między regałami. Przez okno widzę, jak wyruszasz w podróż. I codziennie przynosisz nie to, co trzeba. Ale też i to, co jest potrzebne.” Dawną Parmę, Cattolikę, czy Kartitsch zastąpiły coraz krótsze podróże, do przyjaciół w domu opieki, do marketu… Małże i paelle odeszły w zapomnienie. Ich miejsce zajęły dietetyczne, bezpieczne dania, wokół których toczą się rozmowy.

Przenosimy się do miejsc, których sami nigdy byśmy nie wybrali. Do domów opieki, przychodni, gdzie króluje starość i choroba, samotność i bezradność, zamazujące się kontury obecnej rzeczywistości, stapiające to, co było dawniej z tym, co ledwie przed chwilą, a już umyka. Sami bohaterowie nie są pewni własnych myśli, spostrzeżeń, skojarzeń. Zwracają się więc ku nam, zakłopotani, byśmy pomogli im poukładać splątane w umyśle nici, a my z ochotą podejmujemy się roli detektywa w tym labiryncie.

Oglądamy stare fotografie, migawki z wojaży, uroczystości rodzinnych, randek… próbujemy pomóc bohaterom odpowiedzieć na zadawane w pomieszaniu pytania: „Ja jestem ten obok kogo? Powiedz, mieliśmy w ogóle dzieci? Ile tych dzieci niby mieliśmy? Ten obok kogo jestem, mówisz?” Dialogi są niezwykle sugestywne, prawdziwe, emocje bohaterów wyraźnie wyczuwalne, ich zagubienie, usilne próby porządkowania rzeczywistości, gorączkowe poszukiwania jakiegoś punktu zaczepienia, który nie pozwoli im zniknąć – to wszystko się nam udziela, uruchamia empatię, przywodzi na myśl rodzinne doświadczenia. Te historie żyją, toczą się, dramaturgicznie są doskonałe. Autor prowadzi grę z językiem, każe mu się powtarzać, zawieszać w próżni, jakby myśli uciekły pozostawiając pustkę, drżeć, unosić się w nagłym poruszeniu. Niekiedy napotykamy chaotyczny ciąg słów nie potrafiącego skupić się umysłu, strumień myśli, w bezładnych zdaniach pobrzmiewa niepewność. Czas to się wydłuża, to znów kurczy, plącze, zdaje się mieć własne życie, zupełnie niezależne. „Na czwartym piętrze dni są jeszcze dłuższe, a przecież już na drugim ciągną się w nieskończoność. Na piątym słonce nigdy nie zachodzi. Po wstaniu wychodzimy na korytarz i wjeżdżamy na czwarte piętro, żeby złapać trochę słońca. I popatrzeć na jezioro. Potem wracamy schodami do siebie, do cienia. I znowu mieliśmy jakieś zajęcie.”

Życie jest teraz czekaniem. Na bliskich, na koniec dnia, na kolejny posiłek, który jest jego miarą, na leki, na rozmowę z lekarzem, a w końcu… na śmierć. „Najważniejsze to umrzeć w porę. Umrzyj, kolego, w porę, zawsze sobie powtarzam. Tylko kiedy niby jest ta pora, nigdy się przecież tego nie chce.” Starają się więc być przydatni, „choćby lekarzom. W końcu dzięki naszym chorobom mają z czego żyć.” Jest ich coraz mniej, przestrzeń wokół nich pustoszeje. Niekiedy widzą bliskich, których już nie ma i tracą orientację, czy przebywają jeszcze pośród żywych, czy może już po drugiej stronie… My też nie do końca to wiemy. Bohaterowie opowiadań pozostaną z nami na długo, ich autentyzm obudził bowiem w nas pytania i wątpliwości, z którymi nie bardzo chcieliśmy się zderzyć.

Drugi tom, zatytułowany „Dzieci to nie uspokoiło” prowadzony jest już przez narratora, samego bohatera albo też zewnętrzny głos, doskonale zorientowany w najdrobniejszych niuansach uczuć i myśli bohatera. Znów mamy do czynienia z człowiekiem niepewnym, kim naprawdę jest i gdzie ma szukać swojego miejsca. To ktoś w kryzysie, z rozpękniętą osobowością, niekiedy ogarnięty obsesją obserwowania innych, całkiem obcych ludzi, uczestniczenia z ukrycia w ich monotonnym, nudnym życiu, w braku pomysłu na własne. Wciągnięty w tę niebezpieczną grę powoli zatraca siebie, nie potrafi jednak jej przerwać. Obserwuje, sam również będąc obserwowany. Znaczenie ma tutaj każdy detal, skrupulatnie opisany, pisk opon hamującego auta, rozwiązane sznurówki, tramwaj skręcający w ulicę czy dźwięk dzwonów pobliskiego kościoła. Nie wiadomo, co może pobudzić umysł do pracy, uruchomić zatarte wspomnienia, by w rezultacie wrzucić bohatera we właściwą szufladę życia, w której się rozpozna. Tymczasem „Nazwiska na jego drzwiach wciąż się zmieniały. Rano wychodził z domu i rozpoznawano go, chociaż wcale nie jako tego, za którego akurat sam się podawał. Inni wiedzieli za kogo należy go uważać, przynajmniej na to wyglądało. Stawał się kimś, kogo chcieli w nim widzieć, nie angażując się i nie udając, i niezależnie od tego, jak się zachowywał, zawsze zdawało się, że odpowiada to osobie, z którą akurat rozmawiał.”

Mamy do czynienia z obserwacją świata dziwacznego, w pewnym sensie ułomnego, zdeformowanego, w którym niemal nic nie jest na właściwym miejscu i nie wygląda na to, by miało się na nim znaleźć. W dodatku obserwację tę śmiało można nazwać uczestniczącą, bowiem wciągnięci w tę delirkę, próbujemy pomóc ją rozwiązać, poukładać elementy w prawdopodobnym porządku, co nie do końca ma prawo się udać. Krążymy wszak w skomplikowanych umysłach ekscentryków, oryginałów, starców z demencją, ludzi pokonanych przez samotność, wszystkich tych odrzuconych na margines, niezrozumianych i niepojmujących samych siebie. I jest to podróż fascynująca, w dodatku ani trochę nie ponura. To ludzie przyjmujący swój los zupełnie naturalnie, a nawet z poczuciem humoru. Obserwatora, czy jest nim bohater, czy też narrator w trzeciej osobie, cechuje chłodny obiektywizm, racjonalny dystans. Silne zaangażowanie budzi się w nas nie na skutek dramatycznej, emocjonalnej narracji. O tę tutaj trudno. Budzi się na zasadzie przeciwwagi, kontrastu, sprzeciwu, kiedy to stajemy się bohaterem, utożsamiamy z nim i nie chcemy, nie potrafimy pozostać bierni. Ów chłód, rezerwa są sprawcze, nie pozwalają nam stać z boku.

Genialna to proza, eksperymentująca na wielu polach, począwszy od sposobu opowiadania historii, przez wewnętrzne bogactwo bohaterów i wiarygodne przedstawienie ich potyczek z sobą i ze światem, po samą warstwę językową, nowatorskie zestawienia słów, ich deformacje, powtarzalność, zabiegi kształtujące, by forma narracji dorównała samej treści, tworząc spójną, ekscytującą całość, która długo jeszcze będzie w nas rezonowała.
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

Wielkie podziękowania dla wydawnictwa „Od Do” za umożliwienie mi spotkania z twórczością Aloisa Hotschniga. Ten ceniony i nagradzany w Austrii pisarz, u nas, a być może i w wielu innych miejscach na świecie, pozostaje całkowicie nieznany. Wielka to szkoda, gdyż opowiadania zamieszczone w t...

Rozwiń

Zwiń

„Może taka jest historia ludzkości: krótkotrwała iluzja szczęśliwych zwycięstw w długim kontinuum bolesnych, rozczarowujących klęsk.”

„Miasto Zwycięstwa”, najnowsze dzieło Salmana Rushdiego, jest wspaniałą, epicką przypowieścią o naturze człowieka, świata, pułapkach władzy i naturalnych cyklach powtarzalnej historii, która, niechybnie zapominana, raz za razem daje nam nauczkę, gdy zbyt daleko zapędzimy się w zgubnej ułudzie własnej wielkości. Narrator snuje tę, na wpół prawdziwą, na poły zaś zmyśloną historię, korzystając z odręcznych zapisków Pampy Kampany, niekiedy przytaczając je dosłownie, najczęściej zaś tylko omawiając, z zastrzeżeniem sobie prawa do pewnych zmian.

Pampa Kampana to główna bohaterka, jako dziewczynka była świadkiem potwornych wydarzeń końca pewnego imperium i samospalenia matki. To ukształtowało ją na całe życie, „zachowała w nozdrzach odór palącego się ciała matki”, a ten pchał ją do czynów, do zmian hinduskiej mentalności, do umożliwienia kobietom godnego życia i równej pozycji. Później, już jako królowa, matka miasta, czczona niczym wcielenie bogini, nie ustawała w wysiłkach, by plany te zrealizować. Dostąpiła największego zaszczytu i zarazem przekleństwa: dotknięta ręką bogini Parwati zyskała nadzwyczajne moce oraz długowieczność, która skazała ją na pożegnania z kolejnymi bliskimi osobami umierającymi z powodu starości. Ona zaś, wiecznie młoda, przeklinała ów dar, przez 249 lat. Niejedno widziała. Budowała i doskonaliła, by patrzeć, jak wszystko obraca się w pył za sprawą ludzkiej niedoskonałości.

Z wyobraźni i mocy otrzymanej od Parwati stworzyła ze zgliszczy wspaniałe królestwo, posadzone w spalonej ziemi ziarna ukorzeniły się w budowle, bujną przyrodę i ludzi. Pampa Kampana szeptała każdemu człowiekowi jego własną historię, tworząc go od podstaw, dając mu prawo do życia i własną wolę na przyszłość. Świeżo założone imperium, Bisnaga, czyli Miasto Zwycięstwa, miało być zarazem nową jakością, zwycięstwem kobiet nad niesprawiedliwością, nad patriarchalną przemocą, uciskiem, nietolerancją i ignorancją. Stawiane i rządzone było jednak słabą, ludzką ręką.

Salman Rushdie wykorzystał tutaj prawdziwą historię niezależnego sułtanatu założonego przez braci z hinduskiego rodu Sangama, Harihara i Bukkę. Stolicą został Widżajanagar (Miasto Zwycięstwa, dzisiejsze Hampi). Prędko przyłączono doń niemal całe południe Indii. Terytorium rozkwitło, nowoczesne i oświecone. Prężnie rozwijał się handel, panowała też niespotykana nigdzie indziej tolerancja dla każdej odmiany religii. Kobiety były równe mężczyznom, wykształcone, pełniły rozmaite, także wysokie funkcje w państwowej administracji. Brzmi niczym baśń, jednak wszystko działo się naprawdę, pomiędzy XIV i XVI wiekiem, w średniowieczu, określanym wszak często mianem ciemnych czasów. Magiczna aura, jaką autor otoczył rzeczywiste, zamknięte w kręgu siedmiu murów miasto, ma wymiar mitologiczny, odnosi się do ingerencji boskiej w sprawy ludzkiego świata, podkreślając ważną rolę pierwiastka duchowego.

Z nasion, marzeń, woli boskiej i ludzkiej determinacji na jałowej, spopielonej ziemi wyrasta Bisnaga, następczyni mistycznego królestwa Kiszkinthy i od razu wygląda „jak lśniąca metropolia porzucona przez wszystkich mieszkańców”. Ci zjawiają się zaraz potem, zrodzeni „we w pełni rozwiniętej postaci z brązowej gleby.” By nowe miejsce stało się domem potrzeba czasu, wspomnień, historii i ciągłości. „Nowi ludzie potrzebują opowieści, które im podpowiedzą, jakimi są ludźmi, uczciwymi, nieuczciwymi lub kimś pomiędzy.” Tak właśnie wyglądają początki miast, państw i imperiów. Wzrastając tworzą i wchłaniają legendy, wydarzenia, mity, przekazy, nasączając nimi kamień, piach i ludzkie umysły. Każde miejsce posiada własną opowieść, żywi się nią i dodaje kolejne ingrediencje, dorzuca osobiste elementy, rozbudowując ją dla następnych pokoleń.

Salman Rushdie to urodzony bajarz, erudyta i myśliciel. Otrzymaliśmy więc epos filozoficzny, szeroki i uniwersalny, łączący różnorodne gatunki, ale też rozciągający most między wiekami i miejscami, zamknięty w konwencji baśni. Nasze oczy otwierają się szeroko na pewną prawidłowość, nie dla każdego wcześniej dostrzegalną: „Odwrócenie się od historii umożliwia bowiem cykliczne powtarzanie się dawnych zbrodni.” Słaby, podatny na pokusy człowiek wpada raz po raz w pułapkę przekonania o swojej wielkości i związanej z nią całkowitej bezkarności, hamulce moralne puszczają, w pobliżu zaś ucha władcy już czekają kłamliwi doradcy. Każda, nawet najszlachetniejsza idea, przez lata podlega i ulega korozji zła, koniunkturalizmowi i pazerności jednostek. Wspomnijmy choćby utopijne, stworzone z marzeń Auroville, eksperymentalne miasto, podobnie jak Bisnaga położone w południowych Indiach. Miejsce pielgrzymek wielu idealistycznie nastawionych ludzi z całego świata, oazę harmonii i spokoju, „ludzkiej jedności”, założone w 1968 roku wokół samotnego drzewa pośrodku jałowej pustyni, podsypane garściami ziemi ze 120 państw naszego globu. Tutaj też coś poszło nie tak, zmagało się więc ono, i zmaga nadal z podziałami, chciwą zazdrością i przemocą.

I tu, i w Bisnadze zawiedli ludzie, pragnący więcej i więcej dóbr, ziemi, mający skłonność do nadużywania władzy, równający do boskości i depczący ideały. Nie uczymy się na błędach, nie wyciągamy należytych wniosków z przeszłości. Przeinaczamy ją, naginamy do własnych, egoistycznych celów, przekłamujemy, wycierając gumką niewygodne fakty, karmiąc lud grubo ciętą propagandą. Dlatego też po okresach prosperity, wolności i rozwoju przychodzi nieubłaganie czas klęski, wojen, zniszczeń i nietolerancji, trwający zwykle bardzo długo, gdyż tyrani łatwo nie oddają władzy.

Salman Rushdie pokazał ten proces na przykładzie mitycznego Miasta Zwycięstwa. My możemy prześledzić podobne historie na kartach kronik, przekopując archiwa, czytając prace historyczno-naukowe i wspomnienia. Również patrząc na Polskę nie sposób oprzeć się porównaniom. Fanatyczny mnich Widjasagar swoimi knowaniami dąży i doprowadza do przekształcenia się Bisnagi w państwo czysto wyznaniowe, z wszystkimi znanymi nam konsekwencjami dla niepokornych, heretyków, czarownic, odstępców od jedynej słusznej wiary. Sam nie dochowuje przy tym głoszonych zasad choćby wstrzemięźliwości. Skąd to znamy? Kobieca wolność odchodzi w zapomnienie, powraca uprzedmiotowienie i poddańczość. Rządzący mieni się bogiem i żąda stosownego dla swojej pozycji kultu. Też nic nowego pod słońcem.

Salman Rushdie nie daje nam przy tym arcypoważnego traktatu dydaktycznego, posępnego ostrzeżenia, gniewnego, walczącego manifestu. Otrzymujemy wieloaspektowy, ponadczasowy, egzystencjalny epos w baśniowej, uniwersalnej odsłonie, potoczysty i wciągający, zmuszający do poszukiwania znaczenia użytych metafor i przełożenia praw, zasad mitu na surową rzeczywistość. Nie brak też humoru, ironicznego żartu, dosłowność tutaj nie pasuje, wszystko jest snem o ludzkości, snem proroczym, wykładnią słabości i zawodności człowieka. Snem śnionym pod indyjskim słońcem, zanurzonym w aromacie pieprzu i goździków, w mocnych barwach i dźwięku piszczałek. Jeśli nawet ludziom pomaga z początku jakaś nadprzyrodzona siła, ja powiedziałabym – wzniosła przewodnia idea, z czasem pozostają oni sami ze sobą i swoją słabą wolą. Wówczas też zaczyna się upadek.

Jak zawsze ulegam urokowi style autora, jedynego i rozpoznawalnego, pełnego blasku i bogactwa duchowego, rozmachu, nieograniczonej niczym fantazji, która ożywia słowa zmieniając je w obrazy z „Baśni 1001 nocy”. Czuję tego ducha Wschodu, indyjski czar, poetykę latających dywanów i dżinów spełniających życzenia, bogów przemawiających z wysokości do maluczkich. Jednocześnie zaś główne przesłanie jest wyraźne i dobitne, droga od wielkości do zniszczenia, by po jakimś czasie znów się wznieść, nakreślona pewną ręką i perfekcyjnie rozrysowana. Czy zechcemy ją ujrzeć, przeanalizować, wyciągnąć wnioski… Cóż, bogowie zostawili nam wolną rękę, byśmy układali sobie życie, budowali świat i wychowywali przyszłe pokolenia. Wszystko zależy od nas samych. Pamiętajmy tylko, że czas jest określony, kiedyś się kończy. Mieszkańcy miasta Zereldy doskonale o tym wiedzą i dlatego „codziennie uwijają się z wielkimi siatkami, próbując schwytać minuty i godziny, które fruwają nad ich głowami niczym barwne motyle. Tym szczęśliwcom, którzy zdołają złapać trochę czasu i go połknąć – jest całkowicie jadalny i nawet smaczny – życie się wydłuża. Czas jest jednak trudno uchwytny i sztuka ta udaje się niewielu. I wszyscy mieszkańcy Zereldy wiedzą, że nigdy nie będą mieli go dość i że czas ostatecznie skończy się wszystkim. Smucą się, ale robią wesołe miny, bo są stoikami. Starają się wykorzystać dostępny im czas jak najlepiej.” Postarajmy się zatem pójść w ich ślady, nie marnować życia i nie schodzić z wyznaczonej sobie ścieżki uległszy marnym pokusom.
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

„Może taka jest historia ludzkości: krótkotrwała iluzja szczęśliwych zwycięstw w długim kontinuum bolesnych, rozczarowujących klęsk.”

„Miasto Zwycięstwa”, najnowsze dzieło Salmana Rushdiego, jest wspaniałą, epicką przypowieścią o naturze człowieka, świata, pułapkach władzy i nat...

Rozwiń

Zwiń

Trudno nam pogodzić się z faktem, że ludzie, miejsca, przedmioty związane z naszym dzieciństwem, młodością, z latami minionymi, zmieniają się, starzeją, niszczeją, ustępują miejsca nowemu, które przecież naturalną koleją rzeczy musi nastąpić. W braku innego wyjścia godzimy się z nieuniknionym. My także dojrzewamy, potrzebujemy przestrzeni, ciągnie nas ku przyszłości. To co było stanowi dla nas strefę odpoczynku, bezpieczeństwa, buforu, rzeczywistości która nas stworzyła dała siłę, ale zarazem pchnęła dalej. Sentyment, nostalgia, pragnienie dotknięcia własnej tożsamości, sprawdzenia ciągłości i zakorzenienia każą nam powracać, sycić się tym dawnym ciepłem i spokojem, dziecięcą beztroską, gdy wszystko wydawało się możliwe i mieliśmy odwagę po to sięgać. Dlatego wszelkie wspomnienia, pamiętniki i memuary mają pewną wspólną cechę – właśnie ową ciepłą tęsknotę za czymś, co nie powróci, a co zamknęliśmy w sobie na zawsze.

U Jakuba Ciećkiewicza również tej nuty nie brakuje, ale dodatkowo spowija ją jeszcze mgiełka oniryzmu, oderwania od rzeczywistości, czy może raczej przeniesienie jej realnej struktury w rejony baśniowej poetyki snu. Przypomina to nieco schulzowską metaforykę ze Sklepów cynamonowych, pozbawione jest jednak charakterystycznego dla niej rysu groteski i pewnej niesamowitości. To baśń z gatunku ciepłych i czułych, w których „ulica była matecznikiem wielkich białych motyli, które nigdzie indziej na świecie nie występowały. Kwiaty pachniały tu mocniej, drzewa były wyższe, a zieleń znacznie bardziej soczysta niż w innych krainach. Gwiazdy świeciły jak latarnie, noc rozświetlał miedziany księżyc, wielki jak miednica u pani Miniek. A komety przelatywały tak nisko, że można je było łapać w dłonie.” Tak oto autor zapamiętał SWÓJ Kraków, a przede wszystkim podkrakowską Olszę, jedyne w swoim rodzaju miejsce, pełne dziwów, ekscentryków, cudaków, gdzie czas „płynął szeroko, meandrował i bywało, że ktoś wpadł pomiędzy jego sploty, odbywając dziwaczną i pełną przygód podróż do przeszłości, która wciąż była w naszym mieście obecna, jak pacjent na granicy życia, podtrzymywany przez kroplówki i respiratory.”

Ów miniony świat niezwykle wyraźnie zapisał się w pamięci, jest bardzo sensualny, angażuje wszystkie zmysły, porusza dźwiękami, zapachem, kolorem, dociera do nas bezpośrednio i mocno. Po prostu stwarza się na nowo, zaczyna znów istnieć i zawłaszcza obecną, nijaką przestrzeń. Wkraczamy weń niczym do zaczarowanej krainy po drugiej stronie lustra, chcemy się rozgościć w miejscu, gdzie królują piwonie, te „Wielkie amarantowe kule perfum zawieszone na wątłych, zielonych łodygach”, gdzie „wokół słychać było ptasie śpiewy, stukoty i szelesty. Za oknami furkotały jaskółki budujące oazę prywatnego szczęścia na strychu”, a jesienią „ogród tonął w deszczu. Powietrze, napięte jak płachta wielkiego żagla, trzęsło się od spadających na ziemię błyskawic.” Każda pora roku miała coś atrakcyjnego do zaoferowania. Dzieciństwo ma w sobie magię, jest ona wyczuwalna w książce od początku do końca. To czas, gdy korytarze domu ciągną się w nieskończoność, wikłając w labirynt pełen niespodzianek, pokoje potrafią zmieniać swoje wymiary, raz skrywając tajemnice, innym zaś razem zdradzając sekrety i niedostępne skrytki. To nie powtórzy się już nigdy więcej. Ten czas… ten klimat…

Sierpień tutaj i sierpień u Schulza – trudno oprzeć się skojarzeniom i porównaniom. Tak jak i w wielu innych aspektach. Postacie żywcem wyjęte z innego wymiaru. Uzdrowiciel zwany Mistrzem, dokonujący rzeczy niemożliwych, szewc Serafin, który wygrał milion, „a potem się rozpił i umarł pod płotem”, artysta-prorok, który nagle zniknął, by potem wypłynąć w Paryżu jako światowej sławy fotograf. Nie brakuje tutaj ani świętych, ani bezbożników, głupków, hrabiów i wariatek, księży i „parchatych Żydów”, a każdy z nich przydaje rzeczywistości czegoś własnego, czyniąc ją wyjątkowo malowniczą, jak ze snu. Aby tak sugestywnie oddać obraz dawnej krakowskiej Olszy trzeba nie tylko miłości, ale też intuicji, wyczucia pewnego umiaru, by nie odkryć całej tajemnicy, dać ledwie jej przedsmak, resztę zaś pozostawić naszej wyobraźni.

Nawet śmierć jest tutaj bardziej śmiertelna, z każdą śmiercią odcinany jest potężny kawał spoistego, zakorzenionego świata, który nieodwracalnie się kurczy. Żyją jednak wspomnienia. Te pradziadów, dziadów, ojców nakładają się na siebie, trójwymiarowe, pełne głębi. Portrety legionistów i arystokratów, przestronne, osnute pajęczynami strychy, a tam wino sprzed lat o fantazyjnym smaku i mocy. To nici łączące teraz i niegdyś, napięte, rezonujące. Zamieszczone w książce licznie fotografie, czarno-białe, lekko wyblakłe, wciągają nas w swoje ramy. Pomarszczone uśmiechnięte twarze tych, co nie dali się życiu złamać i sami tworzyli historię Olszy, zdają się mówić: chodź, zobacz i wczuj się, to nasz świat, który zostawiliśmy wam, byście urządzali go dalej, pamiętając o tym, na czym został zbudowany. O ludziach, tradycji, miejscach i zdarzeniach. Każdy z nas ma własną Olszę, może więc pora ją sobie przypomnieć.
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

Trudno nam pogodzić się z faktem, że ludzie, miejsca, przedmioty związane z naszym dzieciństwem, młodością, z latami minionymi, zmieniają się, starzeją, niszczeją, ustępują miejsca nowemu, które przecież naturalną koleją rzeczy musi nastąpić. W braku innego wyjścia godzimy się z nieuniknio...

Rozwiń

Zwiń

David Heska Wanbli Weiden jest z pochodzenia Lakotą, czyli tubylczym Amerykaninem, jak określa Indian w swojej powieści „Zimowe kroniki”. Stąd też doskonale wie, o czym pisze, my zaś możemy wyczuć jego zaangażowanie emocjonalne w kreślenie sylwetek bohaterów i przedstawianie ich skomplikowanej sytuacji. Porusza przy tym temat mało znany, a bardzo interesujący i skomplikowany z punktu widzenia socjologii, psychologii, ale też po prostu ludzkiego spojrzenia na życie, temat mniejszości etnicznych przytłoczonych i zmarginalizowanych przez duże społeczności. Ostatnio głośno o tym, a i w literaturze, tej pięknej i tej dokumentującej fakty, jakby udało się przełamać pewne tabu. Autochtoniczna ludność Kanady, Australii, teraz też Ameryki, nareszcie doczekała się sprawiedliwej oceny swojego trudnego położenia, trwającej kawał czasu dyskryminacji, zyskała możliwość, by jej przeszłość, bogata historia wreszcie wybrzmiała.

W „Zimowej kronice” autor oddaje głos swoim współziomkom, tworząc powieść na poły sensacyjną, na poły zaś kryminalną, jednak z ważnym przesłaniem. Bohater to twardy facet po wielu przejściach. Zarabia na życie wymierzając sprawiedliwość na własną rękę. Można nazwać go samozwańczym, zaakceptowanym po cichu przez plemienną wspólnotę stróżem prawa. To konieczność spowodowana stanowymi zaniedbaniami. Trudno bowiem o rzetelne rozliczenie sprawców przestępstw w rezerwatach. Sprawy są umarzane, oddalane, zapominane, lekceważone. No, chyba, że ofiarą jest biały. Wówczas machina rusza pełną parą. W pozostałych przypadkach wszystko szybko rozchodzi się po kościach. Virgil nie narzeka więc na brak zleceń. Tym razem jednak wplątuje się w coś dużo większego, na skalę federalną. Rock Crow, jego dawny prześladowca ze szkoły, zabijaka i drań, skumał się z gangiem z Denver i rezerwat zasypały twarde narkotyki. Biorą je nawet uczniowie. 14-letni siostrzeniec Virgila omal nie stracił przez nie życia. Mężczyzna ma więc nie tylko zlecone zadanie do wykonania, ale też dodatkowo do zrealizowania prywatną wendettę. I federalnych tuż za plecami.

Warstwa kryminalna została poprowadzona bardzo sprawnie, napięcie rośnie… Rick nie jest łatwym przeciwnikiem. Nie jest też sam, a jego otoczenie to ludzie bezwzględni i niebezpieczni. W poszukiwaniach pomaga Virgilowi dawna dziewczyna, piękna Marie, która ma ku temu swoje prywatne powody. Widzimy, że dawne uczucie do końca nie wygasło i jego płomień, podtrzymywany przez wspomnienia i wspólny cel, znów zaczyna się rozpalać. Tak więc sama historia jest ciekawa, dynamiczna i wciągająca.

Nie jest to jednak tylko prosta powieść sensacyjna. Autor wspomina, że choć oczywiście dokonał wielu zmian, tak, aby historię zanonimizować, to mamy do czynienia z prawdą, z faktami, które domagają się społeczno-psychologicznej analizy. To niezwykle istotna wartość dodana, która podkręca odbiór tej powieści i nadaje jej o wiele szerszy kontekst. Zacznijmy od cytatu:
„W dawnych czasach, przed Kolumbem, żyli tu wyłącznie Indianie, nie było wieżowców, ani samochodów, ani ulic. Oczywiście wtedy nie używaliśmy słów Indianin ani tubylczy Amerykanin, zwyczajnie byliśmy ludźmi. Nie wiedzieliśmy, że z nas to same pijusy, nieroby oraz dzicy. Zastanawiałem się, jak się żyło bez tego ciężaru na barkach, ciężaru pomordowanych przodków, ukradzionej ziemi, krzywdzonych dzieci – brzemienia, które nosi każdy tubylec.”

W tych gorzkich słowach zawiera się właściwie wszystko, mają wielką moc rażenia. Społeczność zmarginalizowana, ze stygmatem „gorszej”, traktowana pogardliwie, nie bardzo ma się jak bronić i przynajmniej w części zaczyna utożsamiać się z wyznaczoną jej rolą. Przemoc, pijaństwo, lenistwo, niechęć bądź też niewiara w możliwość awansu społecznego skutecznie odbierają młodym nadzieję i zabijają w nich wolę walki. Ich ziomkowie robią co mogą, by wyrwać ich z zaklętego kręgu niemocy, pomóc im znaleźć sens życia, nadać mu właściwy kierunek. Przede wszystkim nie mogą zapomnieć, kim są, jakie jest ich dziedzictwo kulturowe.

Rezerwat owiewa mgiełka pradawnej indiańskiej magii, wierzeń, szamańskich zaklęć i ludowych tradycji. Część społeczności je podtrzymuje, kultywuje i upowszechnia. Leczenie przez medicine man`ów, namioty potów, wierzenia i talizmany, potrawy sporządzane jak niegdyś, zioła i przyprawy, okadzanie i obrzędy. To istnieje, zajmuje ważne miejsce, lecz nie w życiu wszystkich mieszkańców. Nie każdy chce być wierny tradycji, niektórzy pragnęliby o swoim pochodzeniu zapomnieć, wmieszać się w tłum, być postrzegani jako Amerykanie, bez określenia „tubylczy”. Konsekwencje tego bywają rozmaite. Jednak „(…) rezerwat ma się w sobie, wirtualnie, rezerwat to stan umysłu.” Jaki balans więc tu zachować, co jest lepsze, na przekór wszystkiemu nosić głowę wysoko jako Indianin, czy też nałożyć na twarz maskę i wtopić się w społeczność jakiegoś dużego miasta, z dala od rezerwatu i bliskich.

W zasadzie podczas lektury „Zimowych kronik” od razu nasuwa się skojarzenie z czarną ludnością i sformułowanie, także w systemowym odniesieniu białych do Indian – „amerykański apartheid”, ciśnie się na usta jako pierwsze. Widać też więź łączącą autora z jego ludem, dumę i radość, jaka musiała towarzyszyć mu w trakcie opisywania lakockiej kultury, jej głębokiej duchowości i bogatych obyczajów. To wartości mające duże znaczenie dla poczucia tożsamości i budowania wzajemnych relacji jako społeczności, którą łączą wieki, która ma szansę przetrwać w pełni sił i ambicji, godna szacunku.
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

David Heska Wanbli Weiden jest z pochodzenia Lakotą, czyli tubylczym Amerykaninem, jak określa Indian w swojej powieści „Zimowe kroniki”. Stąd też doskonale wie, o czym pisze, my zaś możemy wyczuć jego zaangażowanie emocjonalne w kreślenie sylwetek bohaterów i przedstawianie ich skomplikow...

Rozwiń

Zwiń

Nieco odmienny od znanych mi do tej pory zbiór refleksji i obserwacji Bogdana Frymorgena, tym razem dotyczący sytuacji w Ukrainie po zbrojnej inwazji rosyjskiej zwanej dla niepoznaki „wojskową operacją specjalną”, jakby nazwa mogła tutaj ukryć prawdziwe intencje agresora. Zaczęło się 24 lutego 2022 roku, zaś pierwsza notatka autora powstała dzień później. W tomiku znalazły się więc teksty pisane na gorąco, w miarę rozwoju wydarzeń, komentujące nie tylko działania wojenne, ale też w dużo szerszej perspektywie reakcję świata, w tym nas, Polaków, na tę bezprecedensową agresję.

Jego novum, to przede wszystkim aktualność w momencie publikacji na profilu autora w sieci, szybka reakcja w odpowiedzi na konkretny epizod, a co się z tym wiąże, emocjonalna, nieraz gorączkowa. Wartością dodatkową, bardzo istotną i unikatową, jest też możliwość porównania perspektyw, tej z 2022 roku z tą dzisiejszą, po ponad dwóch latach morderczych walk, znaczonych tysiącami mogił ludności cywilnej, przeciwko której ta agresja tak naprawdę jest skierowana. Zmieniło się wiele, nikt chyba nie przypuszczał, że te dwa lata jeszcze wzmocnią zaciekłość nie odnotowujących znaczących sukcesów Rosjan, nie osłabiając przy tym ducha walki i woli zwycięstwa strony ukraińskiej, nie wspieranej przez Zachód tak, jak należałoby to robić i jak to deklarowano. Jest więc początkowe zaskoczenie, oszołomienie i ogromna empatia. Jest radość z zaangażowania zwykłych Polaków w pomoc uchodźcom. Pamiętajmy, że wcale nie było to takie oczywiste, wziąwszy pod uwagę wcześniejszy konflikt na naszej wschodniej granicy. „W końcu „uchodźca” znaczy to, co ma oznaczać – człowiek uszedł z życiem i trzeba mu pomóc”. Ale jest też pytanie, które niepokoiło, i nadal trwoży, nie tylko autora: co będzie dalej? Na jak długo wystarczy wszystkim współodczuwania, serca, cierpliwości? Jak bardzo zasadne są nasze obawy przekonujemy się już teraz, a tymczasem końca wojny nie widać…

Jestem w tym wszystkim razem z Bogdanem Frymorgenem, czuję dokładnie to samo, oglądam, czytam, wpłacam na zbiórki, martwię się o te biedne dzieci, którym z dnia na dzień odebrano poczucie bezpieczeństwa, a z tym dzieciństwo. Pojawiły się teraz tutaj, między nami, bawią się z moją wnuczką na placu zabaw na łódzkim Radogoszczu, jak i na wielu placach w całej Polsce, chodzą do szkół z naszymi dziećmi, a myślą biegną do własnego domu, o ile ten jeszcze stoi, do pozostawionych za sobą przyjaciół i bliskich.

Bogdan Frymorgen ma rzadki talent dostrzegania drobiazgów, wyławiania pojedynczych gestów, uczuć skrytych w głębi źrenic. Potrafi je przekuć w symbole, uczynić z nich ważny przekaz. Bo wojna to nie tylko walka dwóch armii, to przede wszystkim setki tysięcy pojedynczych dramatów, także tych nigdy nie do odwrócenia; śmierci, okaleczeń, traum, które rozciągną się na resztę życia. Niezwykle cenny jest krytycyzm autora, z jakim podchodzi do politycznych deklaracji przywódców państw, gdy dziwi się opieszałości w podejmowaniu decyzji o militarnym wsparciu Ukrainy, gdy woła niecierpliwie, że nadszedł czas na czyny, nie marnujmy go więc na pustą gadaninę. Z goryczą podsumowuje także wspólny zanik pamięci w kwestii budapeszteńskich deklaracji. Robi to oczywiście z klasą, nikogo nie obrażając, za to stanowczo, przytaczając na poparcie swojego stanowiska miażdżące fakty, mające siłę kamieni.

To żywe kadry historii. Tej wspólnej, wielkiej, i tych indywidualnych, wcale nie mniejszych gatunkowo. Gdy „Worek wielkości człowieka spada do długiego głębokiego dołu” wspólnej mogiły, spowija przecież ciało męża, ojca, brata, przyjaciela… który mógł żyć, gdyby nie chore ambicje dyktatora. Wobec wszechobecnej technologii, gdy nagrania z telefonu komórkowego w moment trafiają do ludzi na całym świecie, wszyscy jesteśmy po trosze uczestnikami dramatu, słyszymy okrzyki przerażenia, wybuchy, płacz, widzimy rozmazaną łzami krew. Nie da się tego odzobaczyć, zamknąć się w pancerzu obojętności nad filiżanką cappuccino z pianką. W nocnych koszmarach przeżywamy to jeszcze raz, na nowo, bez końca. Bogdan Frymorgen przytacza śnione przez siebie wojny, mamy okazję porównać je z tymi naszymi i poczuć ludzką wspólnotę. Są jednak tacy, na których te obrazy nie działają, tak, naprawdę są. I zastanawiam się nieraz, czy ten brak uczuć jest zakaźny niczym wirus, czy jest wyleczalny?

Dziękuję też za piękne słowa o ukraińskich kobietach, tych, które własnym ciałem chronią dzieci, i tych, które ramię w ramię z mężczyznami walczą na froncie z wrogiem. Doceniam też uważność na los wszystkich bez wyjątku. Autor niejeden raz rozważa sytuację rosyjskich jeńców, młodych chłopaków posłanych na śmierć. To trudne do oceny, na pewno nie zerojedynkowe zjawisko. Wielu z nich zostało zabitych przez własne oddziały, których zadaniem było odstrzeliwać dezerterów. Nie każdy chce zabijać. Choć takich co chcą jest po rosyjskiej stronie wystarczająco dużo. Gdzie są więc matki rosyjskich chłopców, gdzie ich dziewczyny i żony? Czemu wszyscy boją się do tego stopnia, że nawet perspektywa śmierci nie wyprowadzi ich na ulice rosyjskich miast? Czyżby propagandowy przekaz był tak przekonujący, że wyłączył ludziom funkcję myślenia? Biorąc pod uwagę ostatnie 8 lat w Polsce nie powinniśmy się chyba jednak temu dziwić. Autor rozmyśla nad kwestią odpowiedzialności rosyjskiej ludności i jest w tym surowy, gdyż nie sposób nie dostrzec, iż: „To olbrzymi kraj, w którym mieszkają sto czterdzieści cztery miliony ludzi. Mogą bezczynnie patrzeć na popełniane barbarzyństwa albo im się przeciwstawiać.” Można wiec zastanawiać się, co jest z tym narodem nie tak… I jeszcze jedno… jakże inaczej podchodzimy do wojny, gdy jest tuż za naszym progiem, gdy trzeba co i rusz podrywać maszyny, bowiem nieprzyjazne samoloty, a nawet zbłąkane rakiety, naruszają naszą przestrzeń powietrzną. To ciekawe spostrzeżenie, którego prawdziwość od jakiegoś czasu możemy testować na własnej skórze.

Zapiski Bogdana Frymorgena, poza szczerą emocjonalnością i udaną próbą ujęcia w literackie ramy, uporządkowania tego, co samo w sobie jest impulsywnym chaosem, stanowią odzwierciedlenie uważnego i nie dającego się łatwo oszukać grze pozorów umysłu dziennikarza, fotoreportera, człowieka o szerokich horyzontach, nie od dziś przyglądającego się światu. Stąd różnorodność poruszanych zagadnień, ale także rozpatrywanie każdego z nich w wielu kontekstach, unikanie wyciągania pochopnych wniosków z tego, co nad wyraz złożone i niejednoznaczne. Teksty obejmują zaledwie dwa pierwsze miesiące wojennej zawieruchy w Ukrainie, wiem, że pisane były, i są, przez cały czas. Słowo „pierwszy” dodane do tytułu, pozwala mieć nadzieję na kolejne publikacje, na co czekam, by móc znów porównać moje, i autora, odczucia oraz przewidywania sytuacji. Ta zaś wciąż dynamicznie się zmienia i domaga się, byśmy dotrzymywali kroku wydarzeniom i korygowali na bieżąco błędy w swoich wcześniejszych zapatrywaniach, niekiedy niestety naiwnych, powtarzając sobie: „tak łatwo nie zmęczysz mnie, wojno, nie doprowadzisz do znużenia. Tyle mogę dla ciebie zrobić.”
Książkę przeczytałam dzięki portalowi: https://sztukater.pl/

Nieco odmienny od znanych mi do tej pory zbiór refleksji i obserwacji Bogdana Frymorgena, tym razem dotyczący sytuacji w Ukrainie po zbrojnej inwazji rosyjskiej zwanej dla niepoznaki „wojskową operacją specjalną”, jakby nazwa mogła tutaj ukryć prawdziwe intencje agresora. Zaczęło się 24 ...

Rozwiń

Zwiń