To pozostanie raczej w sferze domysłów, chyba że stanie się elementem profesjonalnych literackich analiz. Mnie do przyjrzenia się cyklom książek inspirowanym porami roku skłonił… styczeń. Pierwszy miesiąc sprzyjający postanowieniom, ale i refleksjom na temat tego, jak wyglądać będzie nadchodzący rok. Czy wiosna przyjdzie szybko i będzie ciepła, a lato deszczowe? No i jesień, czy – jak to ostatnio ma w zwyczaju – długim i namiętnym pocałunkiem żegnać się będzie z ciepłymi promieniami słońca? W końcu zima – będzie słotna czy biała i skrzypiąca pod butami?

Większość z analizowanych pisarzy i pisarek zaczęła od jesieni. No dobrze, Knausgård i Anders de la Motte od schyłku lata. Na dobrą sprawę z analizowanych wyłamał się tylko Mons Kallentoft.

„Chłopi” – rok naturalny i liturgiczny

Pory roku stanowiące wątek tkaniny, której osnową są losy mieszkańców wsi Lipce, to banał. Wypracowania analizujące ten temat można liczyć w tysiącach, wiązać w pęczki i zasilać sprzedaż hurtową.

Jednak gdy usiadłem, by po raz chyba czwarty w życiu przeczytać powieść „Chłopi” Władysława Stanisława Reymonta, zdałem sobie sprawę, jak bogata jest ona w treść, obrazy, kolory, a także emocje. Osnowa oplata wątki, jest od nich zależna. Pory roku to rytm natury – na cztery w naszym klimacie. Metrum: cztery czwarte…

My zaś jesteśmy jednym, niekoniecznie najważniejszym, instrumentem orkiestry utrzymującej ten rytm. Optowałbym za którąś tam z rzędu altówką, na pewno nie za pierwszym, skrzypcowym rzędem. Natura to orkiestra przebogata – à la Mahler w wersji dla „Symfonii Tysiąca” (choć robimy, co można, by zmniejszyć jej skład do skromnej mannheimskiej wersji). Jesień sprzyja melancholii, zima jest trudna do przetrwania, szukamy wtedy schronienia, wiosna budzi się – i nas – do życia, a lato to czas obftości i gorących uczuć i emocji. Pory roku to doskonała kompozycja. Rok liturgiczny – drugi wątek dla Reymontowskiej tkaniny – jest tylko tych pór roku adaptacją. Przeskakując z tkaniny na pięciolinię: Wielkanoc czy Boże Narodzenie to pory roku rozpisane na chór śpiewający wiosenne „Alleluja” lub zimowe kolędy.

Ali Smith – refleksja nad schyłkiem i przemijaniem

W pierwszym tomie poznajemy Daniela, mającego sto lat z okładem, unoszącego się między sennymi marzeniami a przebłyskami rzeczywistości. Pierwsze skojarzenie, które przyszło mi na myśl, to ostatni śmiertelny z filmu „Mr. Nobody” – unoszący się wśród nielinearnych retrospekcji, wspomnień, tęsknot i marzeń. Takich bohaterów, równoległych scenariuszy, jest we wszystkich czterech tomach kilkoro. Pory roku są zaznaczone, nie nachalnie, ale są obecne wszystkie cztery: jesień, zima, wiosna i lato. Wydają się żyć własnym życiem z powidokami bohaterów z pierwszego tomu, w drugim, trzecim… I ich ponowną, już nie widmową obecnością – latem, a więc w tomie numer cztery. To pora roku, która daje nadzieję wraz ze skwirem jerzyków przecinających niebo ostrzami swoich skrzydeł.

Ali Smith pokazuje, że Fukuyama nie miał racji. Historia nigdy się nie kończy, historie nigdy się nie kończą… No właśnie, mistrz opowieści Charles Dickens to ten drugi wątek pór roku opisywanej tetralogii. Oprócz oczywistych nawiązań: do „Opowieści wigilijnej” w „Zimie”, do „Dawida Copperfielda” w „Lecie”, są też inne. Wystarczy pomyśleć. Kiedy zacząłem szukać analogii w „Jesieni”, złorzecząc swej skłonności do analizowania, nagle… No przecież! Przerzucający się opowieściami Elisabeth i Daniel, ich filozoficzne dysputy – to przecież „Klub Pickwicka”. Wiosna – to, rzecz jasna, również Dickensowskie „Wielkie nadzieje”.

Smith nie daje gotowych odpowiedzi, tak jak nie daje ich Vivaldi. Owszem, wenecki kompozytor opatrzył nuty koncertów „Czterech pór roku” sonetami, w których literacko nawiązuje do muzycznej interpretacji, ale niczego nie narzuca, jedynie sugeruje. Zaczął od wiosny, od „wesołych ptasząt” i ich „pieśni radosnej” oddanej przez skrzypce. Wiosną w lesie słychać zięby, bogatki, czasem werbel dzięcioła. Ale to już pole dla naszej wyobraźni, przestrzeń, którą kompozytor zostawił muzykom. Niektórzy, jak Max Richter, wykorzystali ją – szukając większej liczby wymiarów niż banalne trzy.

Losy bohaterów splatają się i rozplatają. Autorka delikatnymi ruchami piórka szkicuje w ich tle: kryzys uchodźczy, brexit, pandemię. Wpływają one na opowiadane historie – jak mogłoby być inaczej. Jednocześnie wystarczy kilka zdań i uświadamiamy sobie, że zawsze coś się działo, zawsze trzeba było przeciwko czemuś głośno protestować lub nad czymś w ciszy się zastanowić. Niewątpliwym atutem jest przekład Jerzego Kozłowskiego, który pozwala zrozumieć polskiemu odbiorcy gry słowne stosowane przez pisarkę, oddaje rytm zdań, atmosferę. „Cztery pory roku” Ali Smith mają nieprzebraną liczbę warstw, prowadzą czytelnika po niezwykle skomplikowanym labiryncie skojarzeń, skłaniają do kolejnych lektur i poszukiwań ogólnej natury. Kształty nabierają znaczeń po zmianie perspektywy.

Karl Ove Knausgård – codzienny rytm pór roku

Norweski pisarz zadomowiony w Szwecji, chwilami nieco szwedzkim państwem przerażony, pisze o szczegółach składających się na codzienność. Skupiony na tu i teraz – swoim i swojego czwartego dziecka. Córki, która rozwija się i rodzi wpisana w „Jesień”, „Zimę”, „Wiosnę” i „Lato”. Knausgård zaczyna, jak Reymont i Ali Smith, od jesieni, a właściwie schyłku lata. Pisze listy najpierw do nienarodzonej córki, potem zwraca się do niej bardziej bezpośrednio, opisując jej zachowania, relacje z rodzeństwem.

Po przeczytaniu wszystkich czterech tomów miałem ambiwalentne odczucia. Spodobało mi się szczegółowe opisywanie okruchów życia. Tego codziennego, zwykłego bycia, siadania na werandzie, zajmowania się dziećmi, detalicznym, czasem katalogującym wręcz opisem z porami roku leniwie zmieniającymi się w tle. Bardzo subiektywny, żeby nie powiedzieć egoistyczny sposób opisu nie jest niczym nowym – to znak rozpoznawczy norweskiego pisarza. Po jakimś czasie przyszła refleksja. Ta nienarodzona, a potem nowo narodzona córka nie jest tylko twoja, Karlu Ove – jest wasza. Do tego tanga – biologicznie – trzeba było dwojga.

W tym wypadku było was dwoje. Oczywiście subiektywny do bólu punkt widzenia to literacki zabieg, zbójeckie prawo autora. Uwierało mnie to jednak, kiedy myślałem o tekstach „Jesieni”, „Zimy”, „Wiosny” i „Lata”.

Mons Kallentoft z północy

Przywędrowaliśmy na dobre do Szwecji. Z norweskiego pisarza ze sporymi zadatkami na egotyka płynnie przechodzimy do autora niezwykłych serii powieści kryminalnych. Nas zajmie jedna właściwie jej część – w związku z lejtmotywem niniejszego tekstu. Ta, w której zbrodnia splata się z porą roku. Kallentoft zaczyna swoją serię od „Ofiary w środku zimy”, następna jest „Śmierć letnią porą”, potem „Jesienna sonata” i „Zło budzi się wiosną”. 

Podałem książki w kolejności ich ukazywania się i według chronologii fabuły. Kolejność pór roku jest więc zaburzona. Pojawia się nawet „Piąta pora roku”, po której cykl przechodzi w sferę żywiołów: ziemi, wody, powietrza i ognia… Do tej pory ukazało się po polsku w sumie dwanaście tomów cyklu o komisarz Malin Fors. Kolejne nie zrobiły na mnie aż takiego wrażenia jak pierwsze cztery z ich oniryczną atmosferą, wplataniem w treść perspektywy… nieżywej ofiary zbrodni. Kiedy zetknąłem się z tą prozą po raz pierwszy, a było to jakieś dwanaście lat temu, ten sposób pisania był absolutnie nowatorski, chwycił pazurami i trzymał, póki nie skończyłem kolejnego tomu. Potem, gdzieś na etapie „Piątej pory roku”, nieco się rozluźnił. Miałem wrażenie, że tom ten, zgodnie zresztą z tytułem – doklejony jest do napisanej wcześniej tetralogii. Z drugiej strony – z czego wynika to nasze europejskie przekonanie o czterech porach roku? Klimatyczna karuzela kręci się coraz szybciej, a my wirujemy wraz z nią, odczuwając coraz większe mdłości. Cała planeta dostaje czkawki.

W pierwszych czterech książkach cyklu o Malin Kallentoft doskonale wykorzystuje to, co w porach roku wpływa na nasze samopoczucie i emocje. Zimą wilgotny ziąb wdziera się w nasze wnętrze, lektura o zbrodniach latem wplata się w odczucie dusznego gorąca. Podobnie jest z wiosną i jesienią.

Pierwsze cztery tomy ze szwedzkiego przekładało w sumie troje tłumaczy: Robert Kędzierski, Bratumiła Pawłowska-Pettersson i etatowa nieomal, jeśli chodzi o popularnych szwedzkich autorów historii kryminalnych – Inga Sawicka. Udało im się tę atmosferę przenieść do polskiej wersji.

Anders de la Motte – cóż, też ze Szwecji

Mało tego, ze Skanii, a to ojczyzna depresji, o czym wiedzą choćby miłośnicy Wallandera, który już ze trzydzieści lat temu sprawił, że czytelnicy pokochali skandynawskie kryminały. „Koniec lata”, „Jesienna zbrodnia”, „Zimowy ogień” i „Wiosenna ofiara” tworzą razem „Kwartet Sezonowy”. Mamy tu zachowany klasyczny cykl pór roku. Fabuły książek idą jednak dwoma torami, nawiązując do zbrodni, które korzenie siegają odległej o kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt lat przeszłości. Zło, które, wydawać by się mogło, ukryte zostało w mrocznych zakątkach Skanii, wywlekane jest na światło dzienne. Wraca. Anders de la Motte snuje swą opowieść, wykorzystując wątek nieuchronnego ujawnienia zbrodni niezależnie od upływającego czasu. Bohaterki i bohaterowie są różni, wspólne są nici wiodące do wydarzeń z przeszłości oraz oczywiście wspomniana już wcześniej szwedzka Skania.

Aleksandra Tyl i pastelowe emocje

Miłośnicy kryminałów powinni nas w tym momencie opuścić, bowiem „Magiczne lato”, „Karmelowa jesień”, „Anielska zima” i „Szalona wiosna” to lektury z gatunku lekkich, łatwych i przyjemnych. Proszę nie traktować tych przymiotników jako protekcjonalnego podejścia do tych książek. Absolutnie nie miałem takiego zamiaru. Tytuły, które sprawiają, że czytelnik czy czytelniczka uśmiechną się podczas lektury, a niekiedy również odrobinę wzruszą, bywają niezastąpione. Czasem potrzebujemy treści, która rozjaśni nasz wewnętrzny mrok. O ile wymieniane wcześniej w tym tekście literackie nawiązania do czterech pór roku można by porównać – niezależnie od odcienia – do obrazów malowanych olejem na płótnie, takich z porządnym gruntem pod spodem i grubą warstwą werniksu z wierzchu, o tyle książki Aleksandry Tyl kreślone są pastelowym sztyftem na jasnym kartonie. Są lekkie, przy przewracaniu stron na palcach pozostaje kolorowy pył. Losy bohaterów przeplatają się niewymuszenie, jakby mimochodem.

Magdalena Majcher i jej „Wszystkie pory uczuć”

Tu również pojawiają się cztery pory roku. Zresztą odnoszę wrażenie, że autorka chętnie grupuje pisane przez siebie tomy w serie, mimo że w jednym z wywiadów twierdziła, że za seriami nie przepada. Może naciski wydawcy? Kto wie… W każdym razie mamy tu następujące po sobie jesień, zimę, wiosnę i lato, a książki poruszają tematy bardziej serio. O ile cykl Aleksandry Tyl był pastelowy, z kartonem do rysowania fabuły, o tyle tu znów wracamy na solidnie zagruntowany blejtram, na który pędzel autorki nakłada kolory mocno nasycone. Są emocje, są tragedie, nie ma jednak barw wyłącznie ponurych – co to, to nie. „Wszystkie pory uczuć” – mimo że są cyklem powieści obyczajowych niebojących się tematów poważnych: traumy z domu dziecka, alkoholowego zespołu płodowego czy depresji poporodowej – nie wydają mi się lekturą depresyjną. Myślę, że pomogą wielu osobom przepracować podczas czytania swoje problemy i może nieco ułatwią życie. Magdalena Majcher pisze książki kwalifikowane często jako „kobiece” (tu jest wielki cudzysłów – drogie koleżanki: pardon, błagam). Przyznam, że lubię od czasu do czasu po takowe sięgnąć – ot, by zrozumieć nieodgadnione (no tak, sam się proszę, wiem).

Wątek czterech pór roku pozwala więc twórcom – nie tylko pisarzom (przypominam o Vivaldim i Richterze) – na rozwinięcie skrzydeł, na zaplatanie osnowy na wątku, nakładanie kolorów czy też na budowanie fabuły po prostu. Cztery przypisane są tylko naszej, wcale nie największej i nie najważniejszej na Ziemi umiarkowanej strefie klimatycznej. Zależne od orbitowania naszej planety dookoła Słońca, pewnie się zmienią. Harmonia i wyobraźnia trwać będą w sporze. Pory roku zaś, póki co, zmieniają się, a zmiana ta sprzyja naturze i… kulturze. Oby więc trwała, ku chwale oksymoronom.

Artykuł po raz pierwszy ukazał się w 2023 roku. 

Chcesz kupić wymienione wyżej książki w cenie, którą sam/-a wybierzesz? Ustaw dla nich alert LC!